खोखोला जागतिक पातळीवर संजीवनी मिळेल?

विश्वचषक खो खो स्पर्धेत 20 देशांचा सहभाग, भारताचे वर्चस्व

नवी दिल्लीमध्ये इंदिरा गांधी इनडोअर स्टेडियमवर पार पडलेल्या विश्वचषक खो खो स्पर्धेत भारताच्या पुरुष आणि महिला संघांनी अजिंक्यपद मिळवले. या संघांचे नेतृत्व महाराष्ट्राच्याच प्रतीक वाईकर आणि प्रियांका इंगळे यांनी केले होते, ही अर्थातच आपल्यासाठी अभिमानाची बाब. दूरचित्रवाणीवरून या स्पर्धेचे प्रक्षेपण केल्याने असंख्य प्रक्षकांना या खेळाचा आनंद लुटता आला. ज्यांना हा खेळ माहीत नव्हता आणि ज्यांना तो पाहण्याची संधी मिळाली नव्हती त्यांच्यासाठी हा मोठा लाभ होता. स्पर्धेला प्रेक्षकांचा प्रतिसादही चांगला होता.

खो खो हा महाराष्ट्रातच उगम पावला असे म्हणतात. साधारण इ.स.पू. ४०० वर्षांपूर्वी या खेळाला सुरुवात झाली असे अभ्यासूंचे मत आहे. त्या काळात तो रथांतून खेळला जात असे आणि त्यामुळे त्याला राथेय असे नाव होते असे सांगितले जाते. परंतु त्याबाबत फारशी माहिती मिळत नाही. आधुनिक काळात गेल्या शतकात मात्र या खेळाचा चांगला प्रसार झाला. त्याचे श्रेय पुण्याच्या डेक्कन जिमखान्याला जाते. कारण तेथेच या खेळाचे नियम तयार करण्यात आले. आश्चर्य वाटावे अशी गोष्ट म्हणजे आधुनिक काळातील खोखोचे पहिले नियम लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळक यांनी लिहिले होते. अर्थातच महाराष्ट्रात हा खेळ झपाट्याने वाढला. काळाबरोबर त्यात काही बदलही झाले आहेत. महाराष्ट्रानंतर देशभरात आणि कालांतराने परदेशांतही, जास्त करून आशियाई देशांतही हा खेळ खेळला जाऊ लागला. आणि आता विश्वचषक स्पर्धेत पुरुष (२०) आणि महिलांचे (१९) असे एकूण ३९ संघ सहभागी झाले होते. तसे पाहिले तर जगात आता तब्बल ५६ देशांमध्ये हा खेळ खेळला जातो.

केवळ भारतापुरताच न राहता, खऱ्या अर्थाने हा खो खो हा खेळ जगाला माहीत झाला तो १९३६ मध्ये. त्या वर्षी बर्लिन येथे झालेल्या ऑलिंपिक मध्ये त्याचा प्रदर्शनीय खेळ म्हणून समावेश झाला होता. मात्र नंतर त्याला ऑलिंपिक खेळ म्हणून स्थान मिळवता आले नाही. अर्थात ऑलिंपिकमध्ये स्थान मिळवण्याचे आमचे उद्दिष्ट आहे, असे भारतीय खो खो फेडरेशनचे अध्यक्ष सुधांशु मित्तल यांनी सांगितले आहे. आणि २०३६ च्या ऑलिंपिकपर्यंत ते पूर्ण होईल असा विश्वास त्यांना आहे. भारतीय खो खो फेडरेशनची स्थापना १९८७ मध्ये कलकत्ता (आता कोलकाता) येथे झालेल्या दक्षिण आशियाई खेळांच्या (साउथ एशियन फेडरेशन गेम्स - सॅफ गेम्स) वेळी झाली. त्यानंतर आशियाई देशांत या खेळाचा प्रसार अधिकच वेगाने झाला. भारतात या खेळासाठी आता अर्जुन अ‍ॅवॉर्ड, एकलव्य अ‍ॅवॉर्ड (पुरुषांसाठी), राणी लक्ष्मी बाई अ‍ॅवॉर्ड (महिलांसाठी), १८ वर्षांखालील मुलांसाठी वीर अभिमन्यू अ‍ॅवॉर्ड आणि १६ वर्षाखालील मुलींसाठी जानकी अ‍ॅवॉर्ड अशी पारितोषिके आहेत. याबरोबरच इतर व्यावसायिक स्पर्धांप्रमाणे आता खोखोचीही ‘अल्टिमेट खो खो’ ही स्पर्धा २०२२ पासून घेतली जात आहे. आतापर्यंत तिची चार सत्रे पार पडली आहेत. त्यामुळे खेळ घराघरात पोहोचला आहे.

एक जाणविण्यासारखी बाब म्हणजे आपल्या वर्तमानपत्रांनी मात्र या विश्वचषक खो खो स्पर्धेची पाहिजे तेवढी दखल घेतली नाही. अगदी भारतीय संघांनी दोन्ही गटांत अजिंक्यपद मिळवल्यानंतरही. अन्य खेळांच्या विश्वचषक स्पर्धांना जेवढी जागा आणि प्रसिद्धी मिळते तेवढी काही खो खो विश्वचषक स्पर्धेला मिळाली नाही. निदान त्यांनी या स्पर्धेची दखल घेतली एवढ्यावरच समाधान मानायचे! साधी गोष्ट आहे. खोखोच्या भारतीय संघांतील सर्व खेळाडूंची नावेही एखादा अपवाद सोडता कुणी दिली नाहीत. अगदी विश्वचषक मिळवल्यानंतरही. दुसरीकडे क्रिकेट चॅम्पियन्स करंडकासाठी खेळाडूंच्या निवडीपासूनच चर्चा केली जात होती आणि संघाची निवड झाल्यावरही सर्व खेळाडूंची यादी देण्यात आली. अर्थात हा भेदभाव आजचाच नाही. प्रचंड पैसा आणि प्रसिद्धी असलेल्या क्रिकेटलाच वाजवीपेक्षा जास्त महत्त्व दिले जाते हे मात्र खरे. त्यामुळे या स्पर्धेबाबत थोडी माहिती मे येथे देत आहे. 

भारतीय खो खो फेडरेशन आणि भारतीय ऑलिंपिक असोसिएशनच्या सहकार्याने ही विश्वचषक स्पर्धा झाली. स्पर्धेत पुरुष गटात भारत, नेपाळ, पेरू, ब्राझील, भूतान, इराण, दक्षिण आफ्रिका, बांगला देश, श्रीलंका, इंग्लंड, केनया, घाना, अर्जेंटिना, नेदरलँडस, दक्षिण कोरिया, अमेरिका, पोलंड, मलेशिया, जर्मनी, आणि ऑस्ट्रेलिया असे वीस संघः तर महिलांमध्ये भारत, इराण, दक्षिण कोरिया, मलेशिया, इंग्लंड, केनया, युगांडा, ऑस्ट्रेलिया, नेदरलँडस, नेपाळ, बांगलादेश, श्रीलंका, भूतान, जर्मनी, दक्षिण आफ्रिका, न्यूझीलंड, पेरू, पोलंड, इंडोनेशिया असे एकोणीस देश सहभागी झाले होते. त्यांची ए, बी, सी, डी अशी चार गटांत विभागणी करण्यात आली होती. गटवार साखळी सामन्यांनंतर प्रत्येक गटातील पहिले दोन संघ बाद फेरीसाठी पात्र ठरले व त्यानंतर उपान्त्यपूर्व, उपान्त्य आणि अंतिम फेरी असे सामने झाले.

भारताच्या पुरुष संघाने गटवार साखळीच्या सामन्यांत नेपाळला ४२-३७; ब्राझीलला ६४-३४; पेरूला ८०-३४ तर भूतानला ७१-३४ असे हरवून बाद फेरीत प्रवेश केला. नंतर उपान्त्यपूर्व फेरीत श्रीलंकेला १००-४० असे हरवून उपान्त्य फेरी गाठली. नेपाळने उपान्त्यपूर्व फेरीत बांगलादेशचा ६७-१८, इराणने केनयाचा ८६-१८, दक्षिण आफ्रिकेने इंग्लंडचा ५८- ३८ असा पराभव करून उपान्त्य फेरी गाठली होती. उपान्त्य फेरीत दक्षिण आफ्रिकेला ६०-४२ असे पराभूत करून तर नेपाळने इराणचा पराभव करून अंतिम फेरी गाठली. अंतिम फेरीत पुन्हा भारत विरुद्ध नेपाळ अशीच लढत झाली. आणि भारताने नेपाळचा पराभव केला. प्राथमिक साखळीत भारताला चांगली झुंज देणाऱ्या नेपाळला अंतिम सामन्यात मात्र तशी कामगिरी करता आली नाही आणि त्यांना ५४-३६ अशी हार पत्करावी लागली.

महिला विभागात भारताने गटवार साखळीत दक्षिण कोरियाचा १७५-१८, इराणचा १००-१६ आणि मलेशियाचा १००-२० असा पराभव करून उपान्त्यपूर्व फेरी गाठली, उपान्त्यपूर्व फेरीत बांगलादेशचा १०९-१६ असा, तर उपान्त्य फेरीत दक्षिण आफ्रिकेचा ६६-१६ असा पराभव करून अंतिम फेरीत प्रवेश केला. नेपाळने उपान्त्यपूर्व फेरीत इराणला १०३-८ तर उपान्त्य फेरीत युगांडाला ८९-१८ असे हरवून अंतिम फेरी गाठली. अंतिम फेरीत मात्र भारताने नेपाळला ७८-४० असे हरवून अजिंक्यपद मिळवले. या प्रकारे या पहिल्या विश्वचषक स्पर्धेत भारताने दोन्ही विभागात आपली छाप पाडली. पुरुष संघाला केवळ एकदाच, श्रीलंकेविरुद्ध गुणांचे शतक नोंदता आले, तर महिला संघाने पाचदा असा पराक्रम केला. मात्र उपान्त्य आणि अंतिम सामन्यात मात्र त्यांना दोन आकडी गुणांवरच समाधान मानावे लागले.

भारताच्या अजिंक्य संघातील खेळाडू पुढीलप्रमाणे :
महिला : प्रियांका इंगळे, नसरीन शेख, निर्मला भाती, अश्विनी शिंदे, रेश्मा राठोड, भिलार देविजभाई, नीला देवी, चैत्रा आर., सुभश्री सिंग, मगई माँझी, अंशु कुमारी, वैष्णवी बजरंग, मीनु, मोनिका, आणि नझिया बीबी.

पुरुष : प्रतीक वाईकर, प्रबानी सागर, मेहुल, सचिन भार्गो, सुयश गरगटे, रामजी कश्यप, शिवा पोतिर रेड्डी, आदित्य गणपुले, गौतम एम. के., अक्षय कुमार, निखिल बी., सुब्रमणी व्ही., समन बर्मन, अनिकेत पोटे आणि रोकसोन सिंग.
या सर्वांचे अभिनंदन.

या निमित्ताने या खेळाबाबत थोडे, ज्यावरून या खेळाचे वैशिष्ठ्य लक्षात येईल. खो खो खेळासाठी खेळाडूंकडे बरीच कौशल्ये असावी लागतात. धावताना वेग कमी जास्त करून प्रतिस्पर्ध्याला गडबडवून टाकता येते. वेगात धावणे आणि तेही वेगवेगळ्या प्रकारे म्हणजे सरळ, नाडमोडी आणि पाठलाग करताना झपाट्याने पळता पळताच दुसऱ्या सहकाऱ्याला खो देणे. पाठलाग करताना खेळाडूंना चटकन दिशा बदलावी लागते, प्रतिस्पर्धी कोणती चाल करणार याचा अंदाज यावा लागतो आणि त्याला गोंधळात पाडून बाद करण्याचे कौशल्य असावे लागले. सूर (डाइव्ह) मारून गडी बाद करणे आणि बचाव करताना त्याला चकवणे याला चापल्य आणि ताकद दोन्हीची गरज असते. खुंटावर गडी मारणे हे वैशिष्ट्य आहे. यासाठी अचूक अंदाज असावा लागतो. संघातील खेळाडूंमध्ये चांगली समज असावी लागते व त्यांना प्रतिस्पर्ध्याला कसे अडवावे हे समजावे लागते. त्यादृष्टीने डावपेच आखावे लागतात. कोणत्या बाजूला धावावे हा निर्णय चटकन घ्यावा लागतो. खेळाडूला चांगला स्टॅमिना दमसास असावा लागतो. पाठलाग आणि बचाव यात ही बाब उपयोगी ठरते. कारण दीर्घकाळ बचाव आणि पाठलागासाठी ही जमेची बाजू आहे. या खेळात बचाव करण्यासाठी उलट सुलट धावण्याचे कसब महत्त्वाचे आहे. आपल्या सहकाऱ्याला अचूक साथ देणे आणि प्रतिस्पर्ध्याच्या चालीचा अंदाज घेणे उपयुक्त ठरते. या साऱ्यासाठी खेळाडूला शारीरिक आणि मानसिक फिटनेसची गरज असते.

विश्वचषक स्पर्धा ही फास्ट टॅग या प्रकारे घेण्यात आली. या प्रकारात खेळाचा वेग वाढवण्यासाठी नियमांत आणि मैदानाच्या आकारात काही बदल करण्यात येतात. मैदानाचा आकार थोडा कमी केला जातो. पण या प्रकारे या खेळाची लोकप्रियता वाढते आहे. ‘अल्टिमेट खो खो’ स्पर्धेमुळे खो खो खेळाडूंकडेही पैसा येऊ लागला आहे आणि त्यांना चांगल्या नोकऱ्याही मिळत आहेत, ही मोठीच जमेची बाजू आहे.

या सुंदर खेळाची उत्तरोत्तर अशीच भरभराट होत जावो असे कुणालाही वाटेल!

- आ. श्री. केतकर
aashriketkar@gmail.com
(लेखक ज्येष्ठ क्रीडा पत्रकार आहेत)

 

Tags: साधना डिजिटल पहिला खो खो विश्वचषक खो खो खो खो विश्वचषक 2025 Load More Tags

Add Comment

संबंधित लेख