मार्च 2024 मध्ये साधना साप्ताहिकाच्या वतीने युवा अभ्यासवृत्तीसाठी अर्ज मागवले होते. 124 अर्ज आले होते. त्यातून सात जणांची निवड केली होती. त्यांपैकी तिघांचे अभ्यास विषय आरोग्याशी संबंधित होते. त्यांनी पुढील सहा महिने लायब्ररी वर्क व फील्ड वर्क करून रिपोर्ताज सादर केले. ते लेखन जानेवारी महिन्यात कर्तव्य साधना या डिजिटल पोर्टलवरून प्रसिद्ध होणार आहे. त्यामध्ये तनुजा हरड हिने घेतलेला विषय होता, एंडोमेट्रिओसिस या आजाराची आव्हाने, रेणुका कल्पनाचा विषय 'ग्रामीण भागातील मानसिक आरोग्य' आणि डॉ. पूजा नांगरे हिने घेतलेला विषय होता, डॉ. जगन्नाथ दीक्षित यांची आहार पद्धती. प्रत्येकी पाच ते सात हजार शब्दांचे हे लेख कर्तव्यवर क्रमशः प्रसिद्ध होतील.

त्यापैकी तिसरा लेख डॉ. पूजा नांगरे हिचा आहे. डॉ. जगन्नाथ दीक्षित यांनी विकसित केलेली आहार आणि व्यायामाची जीवनशैली तिने अभ्यासली आहे. तिने डॉ. जगन्नाथ दीक्षित यांच्यासोबत या प्रकल्पात काम करून, रुग्णांशी थेट संपर्क साधून काम केले आहे आणि त्याचा वृत्तान्त लिहिला आहे. या जीवनशैलीच्या आधाराने स्थूलपणा आणि मधुमेह यांच्यावर नियंत्रण मिळवण्याचा लोकांचा प्रवास आणि पद्धतीची परिणामकारकता यावर तिने प्रकाश टाकला आहे.

मधुमेह हा कर्बोदक अन्नघटकांच्या चयापचयातील बिघाडामुळे होणारा एक विकार आहे. जेव्हा एखाद्या व्यक्तीच्या शरीरात हे संप्रेरक पुरेसे तयार होत नाही किंवा तयार झालेले  इन्सुलिन योग्यपणे वापरले जात नाही, तेव्हा मधुमेह होतो. त्यामुळे शरीरात रक्तातील ग्लुकोजचे प्रमाण वाढलेले राहते. वेळीच उपचार न केल्यास मधुमेही व्यक्तीला गुंतागुंतीचे विकार होऊ शकतात. मधुमेहावर कोणताही प्रतिबंधक उपाय नाही. मधुमेह या शब्दाची फोड मधु म्हणजे गोड आणि मेह म्हणजे मूत्र अशी आहे. गोड मूत्राचा रोग या अर्थाने मधुमेह हे नाव या विकाराला पडले आहे.

आज मधुमेह म्हणून ओळखली जाणारी स्थिती सर्वप्रथम ‘एबर्स पपायरस’ या नावाने प्रसिद्ध असलेल्या  (इ.स.पू. 1550 ) मधल्या पपायरस मध्ये वर्णन केली गेली आहे असे मानले जाते .तर आयुर्वेदिक वैद्यांनी इ.स.पू. 5व्या / 6व्या शतकात) प्रथम मधुमेही लघवीची गोड चव लक्षात घेतली आणि या स्थितीला मधुमेह (गोड मूत्राचा रोग) असे म्हटले. डायबिटीज  शब्दाचा संदर्भ डेमेट्रियस ऑफ अपामिया (इ.स.पू. 1ले शतक) यांच्या पर्यंत येतो. बऱ्याच काळापासून, या स्थितीचे वर्णन पारंपारिक चीनी औषधांमध्ये  ‘अति-तहान’ (wasting-thirst) म्हणून केले जाते. ‘इब्न सीना’ या मध्ययुगीन इस्लामिक चिकित्सकांनीही मधुमेहावर लिहिले आहे . सुरुवातीच्या लेखांमध्ये अनेकदा मधुमेहाला ‘मूत्रपिंडाचा आजार’ म्हणून संबोधले जाते. इ.स.1674 मध्ये ‘थॉमस विलिस’ यांनी सुचवले की मधुमेह हा ‘रक्ताचा आजार’ असू शकतो. ‘जोहान पीटर फ्रँक’ यांना इ.स.1794 मध्ये ‘डायबेटीस मेलायटस’ आणि ‘डायबेटिस इन्सिपिडस’ वेगळे करण्याचे श्रेय दिले जाते.  

मधुमेह असलेल्या लोकांची संख्या सन 1980 मध्ये 108 दशलक्ष वरून सन 2014 मध्ये 422 दशलक्ष झाली. उच्च-उत्पन्न देशांपेक्षा कमी आणि मध्यम उत्पन्न असलेल्या देशांमध्ये त्याचा प्रसार अधिक वेगाने वाढत आहे. अंधत्व, मूत्रपिंड निकामी होणे, हृदयविकाराचा झटका, पक्षाघात इत्यादी विकारांसाठी मधुमेह हे प्रमुख कारण आहे. सन 2000 ते सन 2019 दरम्यान, वयोमानानुसार मधुमेह मृत्यूदरात 3टक्के वाढ झाली आहे. सन 2019 मध्ये, मधुमेहामुळे सुमारे 2 दशलक्ष मृत्यू झाले. निरोगी आहार, नियमित शारीरिक व्यायाम, सामान्यपणे शरीराचे वजन राखणे आणि तंबाखूचा वापर टाळणे हे टाईप 2 मधुमेहाच्या प्रारंभास प्रतिबंध किंवा विलंब करण्याचे मार्ग आहेत. मधुमेहावर उपचार केले जाऊ शकतात आणि त्याचे दुष्परिणाम  आहार, शारीरिक व्यायाम, औषधोपचार आणि नियमित तपासणी आणि गुंतागुंतीच्या उपचारांनी टाळता येऊ शकतात. सन 2014 मध्ये, 18 वर्षे आणि त्याहून अधिक वयाच्या 8.5टक्के प्रौढांना मधुमेह होता. सन 2019 मध्ये, 1.5 दशलक्ष मृत्यूंचे थेट कारण मधुमेह हे होते आणि मधुमेहामुळे होणाऱ्या सर्व मृत्यूंपैकी 48टक्के 70 वर्षे वयाच्या आधी झाले.

आणखी 460,000 किडनी रोग मृत्यू मधुमेहामुळे झाले आणि रक्तातील ग्लुकोज वाढल्यामुळे सुमारे 20टक्के हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी मृत्यू होतात. सन 2000 ते 2019 दरम्यान, मधुमेहामुळे वयोमानानुसार मृत्युदरात 3टक्के वाढ झाली आहे. कमी ते मध्यम उत्पन्न असलेल्या देशांमध्ये, मधुमेहामुळे मृत्यूचे प्रमाण 13टक्के वाढले आहे. सन 1975 साली जगभर 10.5 कोटी अतिलठ्ठ लोक होते, सन 2014 साली त्यांची लोकसंख्या 61.1 कोटींवर जाऊन पोहोचली. 1975  मध्ये अतिलठ्ठपणाच्या जागतिक क्रमवारीत भारत 19व्या स्थानावर होता, आता पुरुषांच्या बाबतीत 5व्या तर महिलांच्या बाबतीत 3ऱ्या स्थानावर पोहोचला आहे! 2015 साली जगभरात 41.5 कोटी मधुमेहाचे रुग्ण आढळले. भारतात सर्वसाधारणपणे 20 वर्षांवरील लोकांमध्ये 8.7टक्के लोक मधुमेहग्रस्त आढळतात.निरोगी व्यक्तीच्या रक्तातील साखरेचे प्रमाण मधुमेहपूर्व अवस्थेमध्ये सामान्यपेक्षा जास्त पण मधुमेहाचे निदान करण्यासाठी आवश्यक असणाऱ्या प्रमाणापेक्षा कमी असते. मधुमेहाचे निदान होण्यापूर्वी साधारणत: तीन ते पाच वर्षे ही अवस्था असू शकते. ही मधली अवस्था आहे. या अवस्थेत सकाळी उपाशीपोटी केलेल्या साखरेचे प्रमाण 100 ते 126 मिलिग्रॅम / डेसिलिटर असते तर जेवल्यानंतर दोन तासांनी चाचणी केलेल्या रक्तातील साखरेचे प्रमाण 140 ते 200 मिलिग्रॅम / डेसिलिटर असते. या अवस्थेत आहार आणि जीवनशैलीत योग्य तो बदल केला नाही तर रुग्णांना मधुमेहाचा विकार होतो.

जेवल्यावर रक्तातील ग्लुकोजचे प्रमाण वाढते आणि जेवणानंतर दोन तासांनी ते प्रमाण पुन्हा पूर्ववत होते. परंतु मधुमेही व्यक्तीच्या रक्तातील ग्लुकोजचे प्रमाण वाढलेले, म्हणजे 120 मिग्रॅ. प्रति 100 मिलि.पेक्षा अधिक असते. दिवसाकाठी वारंवार लघवीला होणे, तहान लागणे आणि भूक वाढणे ही रक्तातील ग्लुकोज वाढल्याची काही लक्षणे आहेत. दीर्घ काळ मधुमेह असल्यास धूसर दिसणे, हातापायांना मुंग्या येणे आणि जखमा लवकर भरून न येणे अशी लक्षणेही दिसतात. अशा व्यक्तीला मधुमेह आहे किंवा नाही हे पाहण्यासाठी रक्तचाचणी करावी लागते. इन्सुलिन हे संप्रेरक स्वादुपिंडातील बीटा-पेशींमध्ये तयार होते आणि ते रक्तात मिसळते. शरीराला लागणाऱ्या ऊर्जेचा महत्त्वाचा स्रोत म्हणजे कर्बोदके. खाल्लेल्या अन्नातील कर्बोदकांचे पचन लहान आतड्यात होऊन त्यांचे रूपांतर ग्लुकोज आणि फ्रुक्टोजमध्ये होते. लहान आतड्यातील धमन्यांमधून ग्लुकोज आणि फ्रुक्टोज यकृतात येतात. तेथून ते रक्तप्रवाहात मिसळतात आणि शरीरातील सर्व पेशींपर्यंत पोहोचतात. परंतु ग्लुकोज हे पेशींमध्ये थेट जाऊ शकत नाही. त्यासाठी इन्सुलिनची गरज असते. इन्सुलिनमुळे पेशींना ग्लुकोज मिळते आणि त्याचा अपचय (विघटन) होऊन शरीराला ऊर्जा मिळते. इन्सुलिन कमी पडल्यास रक्तातील ग्लुकोजचे प्रमाण वाढते. फ्रुक्टोजच्या अपचयासाठी इन्सुलिन आवश्यक नसते. इन्सुलिनच्या कमतरतेमुळे मेद पदार्थांचे विघटन होऊन रक्तातील कीटोनचे प्रमाण वाढते. याला कीटोॲसिडोसिस म्हणतात. या प्रक्रियेमुळे आणि रक्तातील ग्लुकोज वाढल्यामुळे शरीरावर दुष्परिणाम होतात.

अतिस्थूलता आणि मधुमेह निर्मूलन समिती (ADORE)  बद्दल …
2013 मध्ये “लठ्ठपणा आणि मधुमेहमुक्त भारत” मोहिमेची लहान प्रमाणात सुरुवात झाली. त्या वेळी लहान गटांसाठी विविध शहरांमध्ये डॉ. दीक्षित यांची व्याख्याने होती. एसएमएस आणि ईमेलद्वारे जोडलेले लोक. 2015 मध्ये पहिल्यांदा सोशल मीडिया वापरण्याची कल्पना उदयास आली. एक फेसबुक ग्रुप, एक फेसबुक पेज आणि व्हॉट्सॲप ग्रुप तयार करण्यात आले. 2015 च्या अखेरीस मोहिमेशी जवळपास 10000 सदस्य जोडले गेले. हळूहळू नेटवर्क वाढू लागले आणि आज 41 हून अधिक देशांतील लाखो लोक या मोहिमेशी थेट जोडले गेले आहेत. यूट्यूबवर डॉ. दीक्षित यांच्या व्याख्यानांनी मोहिमेत मोठा बदल घडवून आणला आणि ते व्हायरल केले. 1.5 कोटींहून अधिक लोकांनी ही व्याख्याने इंग्रजी, मराठी, हिंदी आणि कन्नडमध्ये पाहिली आणि त्यांनी सुचविलेल्या साध्या आणि प्रभावी जीवनशैलीचे पालन करण्यास सुरुवात केली. 2 जून 2018 रोजी या मोहिमेचे मार्गदर्शक दिवंगत डॉ. श्रीकांत जिचकार यांच्या पुण्यतिथीनिमित्त या मोहिमेचे नाव बदलून “जागतिक लठ्ठपणा आणि मधुमेह मुक्ती अभियान असे करण्यात आले. ही मोहीम पूर्णपणे मोफत आहे. पंचवीस चिकित्सक आणि मधुमेह तज्ज्ञांच्या मदतीने, ADORE देशात 14 डायबेटिस रिव्हर्सल सेंटर चालवते. महाराष्ट्र, गोवा, गुजरात आणि कर्नाटक येथे असलेल्या या केंद्रांचा टाईप 2 मधुमेह असलेल्या हजारो रुग्णांना फायदा होत आहे. या मोहिमेत शिफारस केल्यानुसार, दिवसातून फक्त दोन वेळ खाणे आणि दररोज 45 मिनिटांत 4.5 किमी चालणे या साध्या जीवनशैलीतील बदलाचा  प्रभावीपणा सिद्ध करण्यासाठी ADORE संशोधन करत आहे.

डॉ.जगन्नाथ दीक्षितांबद्दल...
डॉ. जगन्नाथ दीक्षित  बी.जे. शासकीय वैद्यकीय महाविद्यालय, पुणे येथे जनऔषध वैद्यक विभागाचे प्राध्यापक आणि विभागप्रमुख म्हणून कार्यरत आहेत. त्यांनी 1990 मध्ये प्रिव्हेंटिव्ह आणि सोशल मेडिसिनमध्ये एमडी, 1991 मध्ये पीजी डिप्लोमा इन हॉस्पिटल ॲडमिनिस्ट्रेशन आणि 1995 मध्ये पीजी डिप्लोमा इन ह्युमन रिसोर्स मॅनेजमेंट केले आहे. त्यांना 32 वर्षांचा अध्यापनाचा अनुभव आहे. पुस्तकांच्या, वृत्तपत्रे, रेडिओ आणि टेलिव्हिजनच्या माध्यमातून आरोग्यशिक्षण क्षेत्रातील योगदानाबद्दल त्यांना तीन राष्ट्रीय आणि चार राज्यस्तरीय पुरस्कार मिळाले आहेत. त्यांना 2015-2016 या वर्षासाठी महाराष्ट्र आरोग्य विज्ञान विद्यापीठ, नाशिक तर्फे सर्वोत्कृष्ट शिक्षक (वैद्यकीय विद्याशाखा) पुरस्कार आणि डॉ शरदिनी डहाणूकर सर्वोत्कृष्ट शिक्षक (सर्व विद्याशाखा) पुरस्काराने गौरविण्यात आले. इंडियन सोसायटी फॉर मलेरियातर्फे मलेरिया आणि इतर संसर्गजन्य रोगांसाठी त्यांना फेलोशिप प्रदान करण्यात आली. इंडियन असोसिएशन ऑफ प्रिव्हेंटिव्ह अँड सोशल मेडिसिनने त्यांना फेलोशिप दिली होती. इंडियन पब्लिक हेल्थ असोसिएशनने त्यांना फेलोशिप दिली होती. त्यांनी WHO, UNICEF आणि इतर NGO साठी सल्लागार म्हणून काम केले आहे. त्यांना द्वारिका संगमनेरकर फाउंडेशनचा “शतायुषी पुरस्कार” मिळाला. इंडियन मेडिकल असोसिएशनच्या राज्य शाखेतर्फे त्यांना डॉ.सुरेश नाडकर्णी मित्रमंडळ पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले. दिवंगत डॉ. श्रीकांत जिचकार यांच्या कार्यापासून प्रेरित होऊन त्यांनी “जागतिक लठ्ठपणा आणि मधुमेह मुक्त” मोहीम सुरू केली आहे. त्यांनी आणि त्यांच्या टीमने या विषयावर 300 हून अधिक व्याख्याने आयोजित केली आहेत. “विनासायास वजन कमी करणे आणि मधुमेह प्रतिबंध” या विषयावरील त्यांची व्याख्याने यूट्यूबवर इंग्रजी, मराठी आणि हिंदी भाषेत उपलब्ध आहेत. त्यांच्या टीममध्ये मोहिमेतील सुमारे 56 समर्पित नेत्यांचा समावेश आहे; ज्यात अनेक डॉक्टर आहेत. सध्या ते लठ्ठपणा आणि मधुमेह टाळण्यासाठी संशोधनात गुंतलेले आहेत. या विषयावरील त्यांचे पुस्तक “विनासायास वजन कमी करणे आणि मधुमेह प्रतिबंध” खूप लोकप्रिय आहे. त्याने जणू इतिहास घडवला आहे.

डॉ. दीक्षित जीवनशैली बद्दल...
डॉ. दीक्षित जीवनशैली सर्वांसाठी उपयुक्त आहे कारण ही एक वैज्ञानिक पद्धत आहे. या जीवनशैली मोहिमेत सुचविलेले जीवनशैलीतील बदल हे इन्सुलिन स्राव, कार्य आणि परिणामांबद्दलच्या वैज्ञानिक तथ्यांशी सुसंगत आहेत. इन्सुलिन पातळी कमी करण्याचा एकमेव प्रभावी आणि टिकाऊ मार्ग म्हणजे खाण्याची वारंवारता कमी करणे होय. याचे अनुसरण करणे सोपे आहे. तुम्हाला पैसे खर्च करण्याची गरज नाही. तुम्हाला डॉक्टरांचा किंवा तज्ञांचा सल्ला घेण्याची गरज नाही. कोणतेही मशीन खरेदी करण्याची गरज नाही. कोणतेही फूड सप्लिमेंट विकत घेण्याची गरज नाही आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, तुम्ही आयुष्यभर आनंदाने त्याचे पालन करू शकता! या जीवनशैलीचा अनेकांना फायदा झाला आहे. या जीवनशैलीत बदल करून आतापर्यंत हजारो लोकांनी वजन कमी केले आहे. शेकडो पूर्व-मधुमेह रूग्णांचे रूपांतर नॉन-डायबेटिक अवस्थेत झाले आहे. मधुमेहींमध्ये औषधांचा डोस कमी झाला आहे किंवा पूर्णपणे बंद झाला आहे.

मधुमेह आणि लठ्ठपणाबद्दल... 
लठ्ठपणा आणि मधुमेह म्हणजे काय ते आधी जाणून घेऊया...

मधुमेह म्हणजे काय?
मधुमेह ही एक दीर्घकालीन आरोग्य स्थिती आहे जिथे शरीराला रक्तातील साखर (ग्लूकोज) पातळी व्यवस्थापित करण्यात त्रास होतो. सामान्यतः, हार्मोन इन्सुलिन रक्तातील साखरेला ऊर्जेसाठी वापरण्यासाठी पेशींमध्ये हलविण्यास मदत करते. मधुमेहामध्ये, एकतर शरीर पुरेसे इन्सुलिन तयार करत नाही किंवा त्याचा प्रभावीपणे वापर करू शकत नाही. यामुळे रक्तात साखर तयार होते.

मधुमेह का होतो?
जेव्हा शरीर इन्सुलिन नावाच्या संप्रेरकाचा योग्य वापर करू शकत नाही तेव्हा मधुमेह होतो. मधुमेहामध्ये  इन्सुलिन ऊर्जेसाठी रक्तातील साखर पेशींमध्ये हलवण्यास मदत करते. मधुमेहाचे प्रकार
 • प्रकार 1: शरीराची रोगप्रतिकारक यंत्रणा इन्सुलिन बनवणाऱ्या पेशींवर हल्ला करते.
 • प्रकार 2: शरीर इन्सुलिनला चांगला प्रतिसाद देणे थांबवते, बहुतेकदा आहार आणि क्रियाकलाप यासारख्या जीवनशैलीच्या घटकांमुळे.

तुम्ही मधुमेही आहात की नाही हे कसे ओळखावे?
आयसीएमआर संशोधनानुसार मधुमेहाची लक्षणे ही पॉलीयुरिया (अतिरिक्त लघवी), पॉलीडिप्सिया (अतिरिक्त तहान), पॉलीफॅगिया (अतिरिक्त आहार) असूनही वजन कमी होणे, थकवा, अशक्तपणा, वारंवार लघवीमार्गाचे संक्रमण (infection), जखमा बरे होण्यास विलंब होतो असे असले तरी  मधुमेह असलेल्या सर्व रुग्णांपैकी अर्ध्याहून अधिक रुग्णांमध्ये कोणतीही लक्षणे दिसत नाहीत ही जाणून घेणे अगत्याचे ठरते. 

मधुमेहाचे धोके?
मधुमेहामुळे आरोग्याबाबत अनेक गुंतागुंतीचे प्रश्न निर्माण  होऊ शकतात:
•    मज्जातंतू नुकसान : हे डायबेटिक न्यूरोपॅथी म्हणूनही ओळखले जाते, यामुळे हात, पाय किंवा पाय दुखणे, जळजळ, मुंग्या येणे किंवा बधीरपणा होऊ शकतो.   
•    डोळ्यांचे आजार : डोळ्यांतील द्रव पातळीतील बदल, सूज आणि खराब झालेल्या रक्तवाहिन्यांमुळे डोळ्यांचे आजार होऊ शकतात.   
•    हृदयरोग आणि पक्षाघात : रक्तवाहिन्या आणि नसा खराब होणे; हृदयविकाराचा झटका आणि स्ट्रोक होऊ शकतात.   
•    मूत्रपिंडाचे आजार : किडनीतील रक्तवाहिन्या खराब झाल्यामुळे किडनी निकामी होऊ शकते.   
•    पायाच्या समस्या : रक्त प्रवाह कमी होणे आणि मज्जातंतूंच्या नुकसानीमुळे पायाची समस्या उद्भवू शकते.   
•    त्वचेची स्थिती : लहान रक्तवाहिन्यांमधील बदल आणि रक्ताभिसरण कमी झाल्यामुळे त्वचेची स्थिती होऊ शकते.   
•    हिरड्यांचे आजार : लाळेतील उच्च रक्तातील साखरेचे प्रमाण तोंडात हानिकारक जीवाणू वाढण्यास मदत करू शकते.  
•    लैंगिक आणि मूत्राशय समस्या : मज्जातंतूंचे नुकसान आणि गुप्तांग आणि मूत्राशयातील रक्त प्रवाह कमी झाल्यामुळे समस्या उद्भवू शकतात.   
•    रोगप्रतिकारक प्रणाली समस्या : मधुमेह रोगप्रतिकारक शक्ती कमकुवत करू शकतो, ज्यामुळे लोकांना गंभीर संक्रमण होण्याची शक्यता असते.   
•    नैराश्य : मधुमेह असलेल्या लोकांना अनेकदा नैराश्य येते.   
•   मासिक पाळीत अनियमितता : मधुमेह असलेल्या काही स्त्रियांना अनियमित मासिक पाळी आणि गर्भधारणा होण्यात समस्या असू शकतात.   
•    स्मृतिभ्रंश : मधुमेहामुळे स्मृतिभ्रंश होण्याचा धोका वाढतो.   
•    हाडांचे आजार : मधुमेहामुळे ऑस्टिओपोरोसिस (हाडांची झीज) व इतर हाडांच्या आजारांचा धोका वाढतो.   

आपण लठ्ठ का होतो?
लठ्ठपणासाठी अनेक घटक जबाबदार आहेत. यामध्ये वय, लिंग, अनुवांशिक घटक, शारीरिक हालचालींचा अभाव, सामाजिक आर्थिक स्थिती, खाण्याच्या सवयी, मनोसामाजिक घटक, कौटुंबिक प्रवृत्ती, काही हार्मोन्स, दारू, धूम्रपान, शिक्षण, वंश आणि काही औषधे यांचा समावेश होतो.

तुम्ही लठ्ठ आहात की नाही हे कसे ओळखावे?
बॉडी मास इंडेक्स, कंबर-हिप गुणोत्तर प्रमाण , कंबरेचा घेर इत्यादी अनेक निर्देशक आहेत जे एखाद्या व्यक्तीचे वजन जास्त आहे की लठ्ठ आहे. या मोहिमेत आम्ही यासाठी एक अतिशय सोपा फॉर्म्युला वापरतो. तुमच्या उंचीवरून सेंटीमीटरमध्ये 100 वजा करा आणि तुम्हाला तुमचे कमाल स्वीकार्य वजन किलोग्रॅममध्ये मिळेल! ते यापेक्षा 10टक्के कमी असू शकते.

लठ्ठपणाचे धोके
लठ्ठपणामुळे अनेक गंभीर आजार उद्भवू शकतात
•    हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी रोग : लठ्ठपणामुळे हृदयविकार आणि पक्षाघाताचा धोका वाढू शकतो. उच्च रक्तदाब आणि उच्च कोलेस्टेरॉल हे हृदयविकाराच्या जोखमीचे घटक आहेत आणि लठ्ठपणा दोन्ही वाढू शकतो.   
•    टाइप 2 मधुमेह : लठ्ठपणा टाईप 2 मधुमेहाशी संबंधित आहे.   
•    श्वासोच्छवासाच्या समस्या : लठ्ठपणामुळे दमा आणि स्लीप एपनिया सारख्या श्वासोच्छवासाच्या समस्या उद्भवू शकतात.   
•    सांधे समस्या : लठ्ठपणामुळे ऑस्टियोआर्थरायटिससारख्या सांधे समस्या उद्भवू शकतात.   
•    पित्ताशयातील खडे आणि पित्ताशयाचे आजार : लठ्ठपणा पित्ताशयातील खडे आणि पित्ताशयाच्या आजाराशी संबंधित आहे.   
•    मानसिक आजार : लठ्ठपणामुळे क्लिनिकल नैराश्य आणि चिंता यासारखे मानसिक आजार होऊ शकतात.   
•    काही कर्करोग : लठ्ठपणामुळे एंडोमेट्रियल, स्तन आणि कोलन कर्करोगासह काही कर्करोगांचा धोका वाढू शकतो.   
•    संधिरोग : लठ्ठपणामुळे गाउट फ्लेअर्सची शक्यता वाढते, जी शरीरात यूरिक ऍसिड तयार झाल्यामुळे होते.   
•    प्रजनन समस्या : लठ्ठपणामुळे स्त्री आणि पुरुष दोघांची प्रजनन क्षमता कमी होऊ शकते. पुरुषांमध्ये, यामुळे इरेक्टाइल डिसफंक्शनचा धोका देखील वाढू शकतो.

डाएट प्लॅन्स का फसतात?
काही डाएट प्लॅन्स उपासमार करतात. काही डाएट प्लॅन्स आचरणात आणण्यास कठीण असतात. काही आपल्या संस्कृतीशी विसंगत असतात. काही डाएट प्लॅनमध्ये तज्ञांवर अवलंबून रहावे लागते. काही अत्यंत खर्चिक असतात. आणि महत्वाचे म्हणजे वेटलॉस व्यवसायाकडून आपली फसवणूक होऊ शकते कारण सामान्यतः अशी मनोधारणा असते की आपले वजन दुसऱ्या कोणीतरी कमी करेल / करावे!

मधुमेह आणि लठ्ठपणामध्ये इन्सुलिनची भूमिका…
इन्सुलिनचे स्रवणे
इन्सुलिन हा एक रासायनिक पदार्थ आहे ज्याला वैज्ञानिक भाषेत संप्रेरक असे संबोधतात जो आपल्या शरीरातील स्वादुपिंडातून स्रवतो. तो दोन प्रकारे स्रवण पावतो , एका प्रकाराला पायाभूत स्राव म्हणतात, जो दिवसभरात १८ ते ३२ युनिट इतक्या प्रमाणात स्वादुपिंडातून स्रवत असतो. हे स्त्रावण आपण थांबवू शकत नाही कारण जिवंत राहण्यासाठी ते अत्यावश्यक असते. दुसऱ्या प्रकारचे इन्सुलिनचे स्त्रावण हे खाण्यावर अवलंबून असते. आपण जेंव्हा जेंव्हा काही खातो त्यावेळी इन्सुलिन स्रवते. सर्वसाधारणपणे अशी अपेक्षा असते की शरीराला जेवढया इन्सुलिनची आवश्यकता असते त्यापैकी ५० टक्के  इन्सुलिन हे पायाभूत स्रावाद्वारे तर उर्वरित ५० टक्के हे आपल्या खाण्यामुळे तयार करावे. आपण जेंव्हा जेंव्हा खातो तेंव्हा इन्सुलिन तयार होते. असे सिद्ध झाले आहे की आपण कमी खा किंवा जास्त खा ,त्याच प्रमाणात इन्सुलिन स्रवते. आम्ही त्याला इन्शुलिनचे ‘माप’ असे म्हणतो, ते प्रत्येक व्यक्तीनुसार ठराविक प्रमाणात असते. ते २ युनिट ते १२ युनिट असू शकते. एकदा का हे माप रिकामे झाले की पुन्हा भरायला ५५ मिनिटे लागतात. त्यामुळे आपण ५५ मिनिटे जेवत राहिलात तरीही इन्सुलिन एकदाच स्रवेल. जर ५५ मिनिटानंतर जेवत राहिलात तर दर ५५ मिनिटांनी इन्सुलिनचे एक माप रिकामे होत राहील.

इन्सुलिनची कार्ये
इन्सुलिन हे संग्राहक संप्रेरक आहे, शरीरात ऊर्जेची साठवणूक करून संश्लेषण करणे ही मुख्य जबाबदारी असते. प्रत्येकवेळी खाल्ले की इन्सुलिन स्रवते व आपण खाल्लेल्या अन्नाच्या पचनक्रियेनंतर तयार होणाऱ्या अंतिम अन्न घटकांची काळजी घेते. आश्चर्याची गोष्ट अशी की तुम्ही डझनभर वेगवेगळे पदार्थ खाल्ले तरी शेवटी केवळ तीनच अन्न घटक तयार होतात, ते म्हणजे ग्लुकोजपासून कर्बोदके, अमायनो ऍसिड पासून प्रथिनं व मेदाम्ला पासून मेद. सर्वसाधारण पणे आपल्या शरीराला दिवसाला २००० कॅलरी ऊर्जा लागते. १ ग्रॅम ग्लुकोज / प्रथिन यांच्यापासून अनुक्रमे १ कॅलरी व ४ कॅलरी ऊर्जा मिळते  तर १ ग्रॅम मेदापासून ९ कॅलरी ऊर्जा मिळते. शरीरातील पेशी ऊर्जे साठी ग्लुकोज किंवा मेदाम्ल वापरू शकतात.
मेंदूसारख्या अवयवातील पेशी सोडल्या तर शरीरातील 10 लाख कोटी पेशींना ऊर्जेसाठी मेदाम्ल जाळायला आवडते. मेंदूतील पेशींना ग्लुकोजच आवडते. रक्तातील ग्लुकोज थेट पेशींमध्ये जाऊ शकत नाही कारण प्रत्येक पेशीला एक कुलूप असते, तांत्रिक भाषेत त्याला ‘इन्सुलिन रिसेप्टर’ असे म्हणतात. 

ग्लुकोजला पेशीमध्ये शिरकाव करू देण्यासाठी इन्सुलिनने ‘इन्सुलिन रिसेप्टर’चे कुलूप उघडणे आवश्यक असते, तरच पेशींना ग्लुकोज मिळू शकते. मेंदूपेशी याला अपवाद असतात कारण त्या थेट रक्तातील ग्लुकोज घेऊ शकतात. इन्सुलिनचे पहिले मुख्य कार्य हे पेशींना ग्लुकोज मिळवण्यासाठी मदत करणे हेच आहे. नंतर पेशी ग्लुकोजचा वापर करून कार्यभाग साधतात. त्यानंतर रक्तात ग्लुकोज उरले तर त्याचे रूपांतर इन्सुलिनच्या प्रभावाखाली यकृत व स्नायूंमध्ये ग्लायकोजन या पदार्थात होते. सर्वसाधारणपणे प्रौढांमध्ये यकृतात १००ग्रॅम सुरक्षित साठा असतो. त्यानंतरही रक्तात ग्लुकोज उरले तर इन्सुलिन त्याचे रूपांतर मेदाम्लात करते व शरीरात त्याची साठवणूक चरबीच्या स्वरूपात करते. इन्सुलिन अमायनो ऍसिड चे रूपांतर उपयुक्त प्रथिनांमध्ये तसेच मेदाम्लाचा साठा चरबीच्या स्वरूपात करते.

अश्या प्रकारे संग्राहक संप्रेरके (हार्मोन्स) शरीरातील विशिष्ट पदार्थांच्या निर्मिती आणि नियंत्रित कार्यांसाठी जबाबदार असततात . ग्लुकोज व मेद यांचा आलटून पालटून वापर करण्यासाठी कळ म्हणून इन्सुलिन काम करते. जास्त असेल तर ग्लुकोज आणि कमी असेल तर मेदाम्ल असा वापर इंधनासाठी होतो. यालाच शरीरशास्त्रानुसार दिवस चक्र व रात चक्र असे म्हणतात.

इन्सुलिनचे प्रमाण वाढल्यास होणारे परिणाम:
इन्सुलिनची वाढलेली पातळी, ज्याला तांत्रिकदृष्ट्या हायपरइन्सुलिनमिया म्हणतात, आपल्या शरीरावर अनेक हानिकारक प्रभावांसाठी जबाबदार आहे. या प्रभावांचे दस्तऐवजीकरण करणारे हजारो संशोधन लेख वैद्यकीय जर्नल्समध्ये प्रकाशित झाले आहेत. यामध्ये हायपरटेन्शन, लठ्ठपणा, हायपरलिपिडेमिया आणि महत्त्वाचे म्हणजे इन्सुलिन रेझिस्टन्स यांचा समावेश होतो. इन्सुलिनच्या प्रतिकारामुळे टाईप 2 किंवा मॅच्युरिटी डायबिटीजमध्ये परिणाम होतो.

इन्सुलिनची पातळी कमी झाल्यास काय होईल?
जेव्हा इन्सुलिनची पातळी कमी होते तेव्हा प्रथम रक्तातील ग्लुकोज पेशींद्वारे ऊर्जेसाठी वापरतात. मग ऊर्जा मिळविण्यासाठी ग्लायकोजेनचे तुकडे केले जातात. मग तुमची चरबी ऊर्जेसाठी वापरली जाते. हे समजून घेतले पाहिजे की ऊर्जेसाठी चरबीचा वापर करायचा असेल तर एकच पर्याय आहे आणि तो म्हणजे शरीरातील इन्सुलिनची पातळी कमी करणे. हे कमी खाण्याने नाही तर वारंवार कमी खाण्याने करता येते!

अभ्यासपद्धती 
मधुमेह हा जीवनशैलीचा आजार आहे आणि मधुमेह टाळण्यासाठी व्यायाम आणि आहार व्यवस्थापनाच्या परिणामाचा अभ्यास करण्यासाठी अनेक चाचण्या झाल्या आहेत. एकदा का एखाद्या व्यक्तीला डायबेटिक असे लेबल लावले की मग औषधे हा व्यवस्थापनाचा मुख्य आधार बनतो. खाण्याची वारंवारता कमी केल्याने उपवासातील इन्सुलिनची पातळी कमी होते, जी इन्सुलिनची कमी होणारी प्रतिरोधकता आणि भविष्यात  येऊ घातलेल्या मधुमेहाबद्दल एक  महत्त्वपूर्ण इशारा आहे. या अँटीडायबेटिक औषधे आणि इन्सुलिनच्या वाढत्या किमती लक्षात घेता, या  दीक्षित जीवनशैलीतील बदलामुळे रुग्णांना कोणत्याही तीव्र निर्बंधांशिवाय जगण्याचे स्वातंत्र्य मिळते आणि त्यांची जीवनशैली निरोगी जीवनशैलीत बदलते. या प्रकरण मालिकेत टाइप 2 मधुमेह (T2D) चे निदान झालेल्या 146 रुग्णांचे दस्तऐवजीकरण करून , सदर प्रकरण मालिकेत डॉ . दीक्षित यांच्या मार्गदर्शनाखाली महाराष्ट्रातील ‘जागतिक लठ्ठपणा आणि मधुमेह मुक्ती’ मोहिमेच्या विविध मधुमेह रिव्हर्सल सेंटर्सचा संदर्भ घेण्यात आला. 

अभ्यासमालेचा उद्देश:
या अभ्यासात इन्सुलिनच्या सेन्सिटिव्हिटी बदलासह मधुमेह मुक्त जीवनशैलीतील बदलांचे उपचारात्मक प्रभाव तसेच रुग्णांना होणारे सामाजिक , आर्थिक, मानसिक फायदे मांडण्यात आले.

अभ्यासपद्धती आणि चाचण्या: 
रुग्णांच्या खालील तपासण्या करण्यात आल्या:
1. HbA1c- टेस्ट 
2. जेवणाआधी आणि जेवणानंतरची रक्तातील साखर – दिवसातून दोनदा
3. रक्तदाब
4. वजन
5. कंबरेचा घेर 
6. उपाशीपोटी इन्सुलिन पातळी
या सर्व तपासणी चाचणी निष्कर्षावरून पुढील अभ्यास कार्यपद्धती ठरवण्यात येईल.

सदर अभ्यास पद्धतीतील रुग्णाच्या आहाराची पथ्ये:
रुग्णाला दिवसातून फक्त दोन वेळा जेवण करावे लागेल
ज्यामध्ये खालील खाद्यपदार्थांचा क्रम आहे:
प्रथम – ओमेगा फॅटी ऍसिडस् आणि सूक्ष्म पोषक घटकांसाठी सहा ते आठ ड्राय फ्रूट्स (चार बदाम आणि चार अक्रोड)
दुसरा - फायबर आणि लवकर तृप्त होण्यासाठी एक वाटी सॅलड (साखरयुक्त भाज्या वगळून - बीट, गाजर)
तिसरा - प्रथिने आणि सूक्ष्म पोषक घटकांसाठी एक वाटी अंकुरलेले बीन्स/डाळी किंवा दोन उकडलेली अंडी
चौथा - जेवणासाठी घरी शिजवलेले अन्नपदार्थ (साखर, गूळ, मध किंवा साखरेचा पदार्थ न घालता शिजवलेले अन्नपदार्थ).
दोन जेवणांच्या दरम्यान पुढील खाद्यपदार्थ खाण्यास परवानगी आहे.
पाणी, घरगुती ताक , 25टक्के दूध आणि 75टक्के पाणी असलेला चहा, काळा चहा किंवा ग्रीन टी (सर्व काही साखर किंवा साखरेचे पदार्थ नसलेले), नारळ पाणी. अशाप्रकारे, रुग्णाला कोणत्याही वेळी उपासमार किंवा लालसेशिवाय तृप्त वाटते आणि अशा प्रकारे आहार योजनेचे काटेकोरपणे पालन करू शकतो.

शिफारस केलेला व्यायाम
या जीवनशैलीतील बदलामध्ये शिफारस केलेला व्यायाम म्हणजे आठवड्यातून किमान 5 दिवस 45 मिनिटांत 4.5 किमी चालणे. सायकल चालवणे आणि 45 मिनिटे पोहणे हे पर्याय आहेत. इतर व्यायाम जसे योगासने आणि वजन उचण्याचा व्यायाम प्रकार हे पर्याय आहेत.

DRC मध्ये रुग्णाची मासिक तपासणी केली गेली. त्याला काही अस्वस्थता असल्यास किंवा हायपोग्लाइसेमिक एपिसोडच्या बाबतीत DRC डॉक्टरांना भेट देण्याचा सल्ला देण्यात आला.

वरील विविध तपासण्यानंतर डॉ. दीक्षित जीवनशैलीचे रुग्णांना झालेल्या फायद्याचे विश्लेषण करण्यासाठी प्रश्नावली बनविण्यात आली.  

डॉ. दीक्षित जीवनशैली प्रश्नावली:
१.    तुम्हाला डायबेटीस मेलीएटिसचे (मधुमेहाचे) निदान कधी झाले ?
२.    तुम्ही मधुमेहासाठी इतर काही औषधोपचार घेतला होता का ?
३.    तुम्हाला मधुमेह मुक्त होण्यासाठी डॉ. दीक्षित जीवनशैलीबद्दल कधी माहीत झाले?
४.    तुम्हाला डॉ. दीक्षित जीवनशैलीबद्दल माहिती कोणत्या माध्यमातून मिळाली?
५.    इतर औषधोपचार उपलब्ध असतानाही डॉ. दीक्षित जीवनशैली स्वीकारण्याची कारणे काय?
६.    या जीवनशैलीमुळे आपल्या प्रकृतीवर काय काय परिणाम झाले?
७.    या जीवनशैलीमुळे आपणास आर्थिक, सामाजिक, शारीरिक व मानसिक फायदे झाले आहेत का?
८.    या जीवनशैलीचे पालन करताना आरोग्याचे काही त्रास झाले का?
९.    तुम्हाला या जीवनशैलीबद्दल काय वाटते?
१०.    तुम्ही ही जीवनशैली पुढील काळात चालू ठेवणार आहात का?
११.    तुम्ही डॉ. दीक्षित जीवनशैलीबद्दल इतरांना मार्गदर्शन कराल का?

परिणाम आणि अनुमान 
डॉ. जे.व्ही. दीक्षित यांच्या जीवनशैली बदलाच्या अभ्यासात एकूण 146 रुग्णांची नोंद झाली. यापैकी 88 पुरुष (64.7टक्के) आणि 48 महिला (35.3टक्के) होत्या. सहभागींचे वयोगटानुसार वर्गीकरण करण्यात आले: 30 व्यक्ती 40 वर्षांपेक्षा कमी वयाच्या होत्या, यामध्ये 23 पुरुष (76.7टक्के) आणि 7 महिला (23.3टक्के). दरम्यान, 106 सहभागी 40 वर्षांपेक्षा जास्त वयाचे होते, 65 पुरुष (61.3टक्के) आणि 41 महिला (38.7टक्के) होते.

औषधे कमी करणे आणि थांबवणे:
थांबलेली औषधे: तीन भेटींमध्ये, मधुमेहाच्या औषधांची आवश्यकता नसलेल्या रुग्णांची संख्या लक्षणीयरीत्या वाढली पहिल्या भेटीत 94 रुग्णांवरून तिसऱ्या भेटीपर्यंत 128 रुग्ण. हे सूचित करते की विहित जीवनशैलीतील बदलांचे सातत्यपूर्ण पालन केल्याने, बरेच रुग्ण औषधी सहाय्याशिवाय त्यांच्या रक्तातील साखरेची पातळी स्थिर ठेवण्यास सक्षम होते.

कमी झालेली औषधे:
काही रुग्णांना असे आढळून आले की त्यांना औषधांची गरज असतानाही ते त्यांचा डोस कमी करू शकतात. सुरुवातीला, नऊ  रुग्णांनी त्यांच्या औषधांची आवश्यकता कमी केली होती, जी दुसऱ्या भेटीपर्यंत दहापर्यंत वाढली आणि तिसऱ्या भेटीपर्यंत सातवर स्थिरावली. ही हळूहळू घट मधुमेह नियंत्रणात उपयोगी पडते, आरोग्य सुधारित करते, संभाव्यत: रुग्णांना कमी औषधांसह स्थिती अधिक प्रभावीपणे व्यवस्थापित करण्यास अनुमती देते. 

डायबिटीज रिव्हर्सलसाठी डॉ. जे.व्ही. दीक्षित यांच्या जीवनशैलीत बदल केल्यानंतर तीन महिन्यांनंतर रुग्णांमध्ये उल्लेखनीय प्रगती दिसून आली. सर्व सहभागींपैकी, 38.1टक्के रुग्णांनी त्यांच्या HbA1c पातळीत 0 ते 2 गुणांनी घट अनुभवली, तर आणखी 38.1टक्के रुग्णांनी2 ते 4 गुणांची अधिक लक्षणीय घट गाठली. प्रभावीपणे, 23.8टक्के रुग्णांनी त्यांची HbA1c पातळी 4 ते 6 गुणांनी कमी झाल्याचे पाहिले. हे परिणाम या जीवनशैलीतील बदलांच्या संभाव्यतेवर प्रकाश टाकतात; जेणेकरुन व्यक्तींना रक्तातील साखरेचे चांगले नियंत्रण पुन्हा मिळवता येईल आणि मधुमेह पूर्ववत करण्यासाठी अर्थपूर्ण पावले उचलता येतील.

डॉ. दीक्षित यांनी सांगितलेल्या जीवनशैलीचे अनुसरण करणाऱ्या व्यक्तींमध्येही आशादायक सुधारणा दिसून आल्या आहेत. मधुमेह आणि लठ्ठपणा व्यवस्थापनासाठी या जीवनशैलीचा त्यांना खूप उपयोग झाला आहे., अनेक रुग्णांनी केवळ तीन महिन्यांत लक्षणीय वजन कमी केले आहे. जेवणाच्या वेळेवर आणि शारीरिक हालचालींवर भर देणाऱ्या डॉ. दीक्षितांच्या दृष्टिकोनामुळे अनेक रुग्णांना जास्त प्रमाणात वजन कमी करण्यात आणि त्यांचा मधुमेह अधिक प्रभावीपणे व्यवस्थापित करण्यात मदत झाली आहे. जीवनशैलीतील बदलांचे पालन केल्यानंतर तीन महिन्यांनंतर रुग्णांमध्ये वजन कमी होण्याच्या श्रेणीचे विश्लेषण पुढीलप्रमाणे:

रुग्णांचे वजन कमी झाल्याचे सांख्यिकी वितरण:
23 रुग्णांनी 2 किलोपेक्षा कमी वजन कमी केले, जे कमी असले तरीही त्यांच्या आरोग्यासाठी सकारात्मक योगदान दिले. सर्वात मोठ्या गटाचे (36 रुग्ण) 2 ते 4 किलो वजन कमी झाले, ज्यामुळे ऊर्जा आणि चयापचय आरोग्यामध्ये सुधारणा झाल्या. उल्लेखनीय 33 रुग्णांनी 4 ते 6 किलो वजन कमी केले, ज्यामुळे रक्तातील साखरेचे नियंत्रण वाढते आणि मधुमेह व्यवस्थापनास मदत होते. तेरा रुग्णांचे वजन 6 ते 8 किलो कमी झाले, अनेकदा इन्सुलिन प्रतिरोधक क्षमता कमी होते आणि औषधांची आवश्यकता कमी होते. सहा रुग्णांचे 8 किलोपेक्षा जास्त वजन कमी झाले, ज्यामुळे त्यांच्या मधुमेह-संबंधित गुंतागुंत होण्याचा धोका लक्षणीयरित्या कमी झाला आणि एकूणच आरोग्य वाढले.

डॉ. जे.व्ही. दीक्षित यांच्या जीवनशैलीतील बदलांचा अवलंब केल्यानंतर तीन महिन्यांनंतर, मधुमेही आणि लठ्ठ रुग्णांनी कंबरेच्या घेरामध्ये लक्षणीय बदल नोंदवले आहेत, जे सुधारित चयापचय आणि हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी आरोग्यासाठी एक महत्त्वपूर्ण चिन्हक आहे. हे परिणाम पाहता आरोग्यात उत्तम सुधारणा साध्य करण्यासाठी डॉ. दीक्षित यांच्या जीवनशैलीतील बदलाची परिणामकारकता अधोरेखित होते.

कंबरेचा घेर कमी करण्याचे परिणाम:
117 रुग्णांपैकी, एक प्रभावी 84टक्के (98 रुग्ण) कंबरेचा घेर कमी झाल्याचे दिसून आले, जे सुधारित चयापचय आरोग्याचे महत्त्वपूर्ण सूचक आहे. 50 रुग्णांनी कंबरेच्या आकारात 5 सेमी पर्यंत घट केली आहे. ही माफक कपात अजूनही चांगल्या इन्सुलिन संवेदनशीलतेला आणि पोटातील चरबी कमी करण्यास समर्थन देते. 41 रुग्णांना 5 ते 10 सेमी कमी झाल्याचा अनुभव आला, जे पोटातील चरबी कमी होण्यात लक्षणीय प्रगती दर्शवते, जे हृदयाच्या आरोग्यासाठी आणि मधुमेह व्यवस्थापनासाठी फायदेशीर आहे. सात रुग्णांनी 10 सेमी पेक्षा जास्त कपात पाहिली, ज्यामुळे शरीराच्या रचनेत लक्षणीय बदल दिसून आले ज्यामुळे मधुमेह आणि हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी जोखीम मोठ्या प्रमाणात कमी होऊ शकतात. 146 रुग्णांवर डॉ. दीक्षित यांच्या शिफारशींच्या प्रभावाचा मागोवा घेणारा अलीकडील अभ्यास आशादायक अंतर्दृष्टी प्रदान करतो. जेवणाच्या वेळेवर लक्ष केंद्रित करून, कमीत कमी उष्मांक प्रतिबंध आणि शारीरिक हालचालींना प्रोत्साहन देऊन, डॉ. दीक्षित यांच्या पद्धतीने बदल केल्यामुळे अनेक फॉलो-अप भेटींमध्ये आरोग्यामध्ये लक्षणीय सुधारणा दाखवल्या आहेत.

मधुमेह आणि लठ्ठपणा-मुक्तीची यशोगाथा…
कपिल (वय:36वर्षे): अनेक वर्षे मधुमेह आणि लठ्ठपणाशी झुंज देत होते. विविध आहाराचे प्रयत्न करूनही, परिणाम दिसून आला नाही. त्यांचे वजन 86 किलोग्रॅमपेक्षा जास्त होते. ते न्यूनगंड आणि आळसाने ग्रस्त होते, त्यांच्या मुलांच्या जीवनात ते पूर्णपणे सहभागी होऊ शकत नव्हते. डॉ. दीक्षित यांच्या सांगण्याप्रमाणे जीवनशैलीत बदल केल्यानंतर त्यांचा दृष्टीकोन बदलला आहे. 3 महिन्यांत, त्यांनी 10.45 किलोग्रॅम वजन कमी केले. जेवणाच्या वेळा पाळल्यामुळे कॅलरी मर्यादित करण्याऐवजी अन्नाचा आनंद घेण्यावर लक्ष केंद्रित करता आले. ते नियमितपणे व्यायाम करू लागले आणि त्यांना अधिक सक्रिय वाटू लागले. या नवीन उर्जेने त्याचे कौटुंबिक जीवन बदलले, कारण ते आता आपल्या मुलांसह खेळ आणि मैदानी खेळांमध्ये व्यस्त राहू शकतात. त्यांचा आत्मविश्वास वाढला आणि त्यांनी “स्वतःला पुन्हा शोधून काढले” अशी भावना व्यक्त केली.

सुमित (वय: 39वर्षे) जे मध्यमवयीन आणि खूप जास्त वजनाचे होते. त्यांना सतत सांधेदुखी आणि आळशीपणाचा सामना करावा लागला होता. त्यांनी कामाच्या तणावामुळे वर्षानुवर्षे व्यायाम टाळला होता आणि त्यांच्या वजनाच्या अस्वस्थतेमुळे त्यांच्या बैठ्या सवयी वाढल्या. डॉ. दीक्षित यांच्या कार्यक्रमाप्रमाणे जीवनशैलीत केलेल्या बदलांमुळे, त्यांनी केवळ 10 किलो वजन कमी केले नाही तर त्यांना नियमित व्यायामची प्रेरणा देखील मिळाली. “सुरुवातीला, हे अशक्य वाटले,”  त्यांनी कबूल केले, परंतु त्यांचे वजन कमी झाल्यामुळे सांधेदुखी कमी झाली, ज्यामुळे ते सक्रिय राहू शकले. या दिनचर्येने त्यांनी “पुन्हा तरुण झाल्यासारखे, जसे की मी माझे तारुण्य परत मिळवले आहे” अशी भावना नमूद केली.

नीलांबरी (वय:61वर्षे): नीलांबरी यांना रोजच्या जगण्याच्या व्यवहारात थकवा, कंटाळा आणि निरुत्साह जाणवे. ऊर्जा वाटत नसे. त्यांना त्यांच्या नातवंडांसह राहणे कठीण झाले आणि त्यांचे भावनिक आरोग्य बिघडले. मधुमेह व्यवस्थापनाच्या मागण्या जबरदस्त होत्या आणि त्यांचे सामाजिक जीवन कमी होत गेले. डॉ. दीक्षित जीवनशैली सुरू केल्यानंतर, त्यांची उर्जा वाढली, ज्यामुळे त्यांना त्यांच्या नातवंडांसोबत खेळता आले, हा बदल त्यांच्या सामाजिक जीवनात परिणामकारक ठरला , कारण त्यांना आप्तजनांना भेटण्याची आणि सामाजिक कार्यात गुंतण्याची इच्छा होती. “काही बदलांमुळे काय फरक पडू शकतो हे आश्चर्यकारक आहे,” त्या म्हणाल्या, डॉ. दीक्षित जीवनशैलीमुळे त्यांच्या मानसिक आरोग्यावर आणि कौटुंबिक नातेसंबंधांवर आश्चर्यकारक चांगले परिणाम झाले.  

सुजाता (वय:37वर्षे): शारीरिक तंदुरुस्तीत वाढ आणि औषधोपचार खर्चात कपात : सुजाता यांना उच्च रक्तदाब आणि मधुमेहाचा त्रास होता. आणि त्या औषधांवर खूप अवलंबून होत्या. त्यांनी त्यांच्या पूर्वीच्या जीवनशैलीचे वर्णन आरोग्याच्या गुंतागुंतीच्या “भीतीमुळे प्रतिबंधित” असे केले. अतिरिक्त वजनामुळे त्यांना थकवा येत होता. त्यांच्या नवीन जीवनशैलीत  त्यांनी एक मोठा शारीरिक बदल अनुभवला. आठ महिन्यांच्या आत, त्या त्यांच्या डॉक्टरांच्या मार्गदर्शनाखाली रक्तदाबावरील औषधांपैकी एक बंद करू शकल्या. “मला कधीच वाटले नव्हते की मी माझी औषधे कमी करू शकेन, हा अनुभव म्हणजे “माझ्या आयुष्यातील एक यश आहे.”

शैलेन्द्र (वय:46वर्षे): औषधोपचारापासून सुटका आणि पैशांची बचत: त्यांना मधुमेहाबद्दल नेहमीच काळजी होती, विशेषत: इन्सुलिन घेताना.  दीक्षित जीवनशैली आचरणात आणल्यानंतर आता तिच्या रक्तातील साखरेची पातळी इन्सुलिनशिवाय व्यवस्थापित झाली, “मला आता विचित्र वाटत नाही,” त्यांनी प्रतिपादन केले आणि त्यांच्या मधुमेह स्थितीवर नियंत्रणामुळे त्यांना सक्षम वाटले.

पल्लवी (वय:44वर्षे): पॉझिटिव्हिटी आणि सेल्फ-केअरचा मार्ग: मधुमेहाच्या निदानानंतर त्यांना नैराश्याने ग्रासले. ज्यामुळे तिची शारीरिक आणि मानसिक स्थिती बिघडली. डॉ.दीक्षित जीवनशैली आचरणात आणल्यापासून फक्त तिच्या शरीरातच नाही तर तिच्या मनात परिवर्तन जाणवले. त्यांची तब्येत स्थिर झाली आणि त्यांची HbA1c पातळी लक्षणीयरीत्या कमी झाली. “मला अंधारात अडकल्यासारखे वाटायचे,” तिने कबूल केले, “पण आता मला बोगद्याच्या शेवटी एक प्रकाश दिसतो आहे.”

डॉ. दीक्षित जीवनशैली पद्धती स्थानिक, सांस्कृतिक आणि सामाजिक-आर्थिक संदर्भांशी विविध पातळीवरील लोकांशी कश्याप्रकारे परिणामकारक ठरत आहेत आणि त्या विविध लोकसंख्या गटासाठी कशा प्रभावी आहेत याचे अभ्यासात्मक विश्लेषण करणे संयुक्तिक ठरते. हे जीवनशैलीतील बदल सार्वत्रिकपणे लागू आहेत किंवा विशिष्ट गटांसाठी मर्यादित झाले आहेत याचा परामर्श घेणे अगत्याचे ठरते. या द्वारे समाजातील विविध घटकांतील मधुमेह आणि लठ्ठपणाशी संघर्ष करणाऱ्या पीडितांना कसा लाभ होईल यासाठी प्रयत्न करणे गरजेचे ठरते. भारतातील मधुमेह आणि लठ्ठपणा ची स्थिति पाहता डॉ. दीक्षित जीवनशैलीचे महत्व अधोरेखित होते. सामान्यपणे सर्वच समाजघटकांना याचा लाभ मिळवून देण्यासाठी सशक्त चळवळीचीही गरज भासते. डॉ. दीक्षित जीवनशैली पद्धती वैद्यकीय व्यावसायिकांच्या सहकार्यासह पारंपारिक आरोग्य सेवा प्रणालींमध्ये कशा समाविष्ट केल्या जाऊ शकतात आणि हे बदल लागू करण्यात कोणती आव्हाने किंवा अडथळे आहेत ते शोधून त्यावर निश्चित पणे मार्गक्रमण केल्यास भारतदेश मधुमेहमुक्त व लठ्ठपणा मुक्त होवू शकेल.

आभार...
‘डॉ. जगन्नाथ वि. दीक्षित’ व ‘अतिस्थूलता आणि मधुमेह निर्मूलन समिती (ADORE)’ सोबत काम करण्याची संधी मिळाल्याबद्दल मी मनापासून कृतज्ञता व्यक्त करू इच्छिते. हा अनुभव माझ्यासाठी शैक्षणिक आणि वैयक्तिकरीत्या अनमोल आहे आणि सहभागी असलेल्या प्रत्येकाने मला दिलेल्या पाठिंब्याबद्दल आणि सहकार्याबद्दल मी अत्यंत आभारी आहे.
सर्वप्रथम, ‘डॉ. अनिल अवचट फेलोशिप’च्या माध्यमातून मला शिष्यवृत्ती प्रदान केल्याबद्दल मी ‘साप्ताहिक साधना’ यांची मनापासून आभारी आहे, ज्यामुळे मला हे कार्य करणे शक्य झाले. या फेलोशिपने मला या प्रकल्पावर लक्ष केंद्रित करण्यास अनुमती दिली आहे आणि अशा सन्माननीय व्यासपीठाशी निगडीत असल्याचा मला अभिमान वाटतो.

डॉ. जगन्नाथ दीक्षित यांनी सांगितलेले जीवनशैलीतील बदल आणि मधुमेहावरील त्यांचे परिणाम यांचा अभ्यास करण्याची विशेष संधी मिळाली त्याबद्दल त्यांचे आभार मानू इच्छिते. त्याच्या दृष्टीकोनातून मला मिळालेल्या अंतर्दृष्टीमुळे जीवनशैलीतील बदलांचा आरोग्यावर कसा परिणाम होऊ शकतो, विशेषत: दीर्घकालीन वैद्यकीय कंडिशन हाताळणाऱ्यांच्या बाबतीत  माझी समज वाढली आहे. या अभ्यासामुळे मला माझे ज्ञान लक्षणीयरीत्या वाढवण्याची संधी मिळाली आहे आणि रुग्णांच्या सेवेबद्दलचा माझा दृष्टीकोन समृद्ध झाला. 

विनोद शिरसाठ सरांचे विशेष आभार, त्यांचे मार्गदर्शन आणि प्रोत्साहन या संपूर्ण प्रवासात अमूल्य राहिले आहे. त्यांच्या पाठिंब्याचा माझ्या कामावर लक्षणीय परिणाम झाला आहे आणि मी खरोखरच कृतज्ञ आहे. तसेच शब्दांकनासाठी विशेष सहकार्य लाभल्याबद्दल विवेक माळी यांचेही आभार.  

या प्रकल्पावर काम केल्याने मला रुग्णांशी संवाद आणि सखोल मुलाखतीमध्ये महत्त्वपूर्ण कौशल्ये विकसित करण्याची संधी मिळाली आहे. रुग्णांशी बोलण्याचा, त्यांचा प्रवास समजून घेण्याचा आणि त्यांच्या अनुभवांशी सखोलपणे गुंतून राहण्याचा व्यावहारिक अनुभव खरोखरच कायापालट करणारा आहे. या मोलाच्या संधीमूळे मला सहानुभूती, संयम आणि प्रभावी मुलाखती घेण्याचे कौशल्य आत्मसात करता आले आहे.

पुन्हा एकदा, या अतुलनीय संधीबद्दल आणि आयुष्यभर माझ्यासोबत राहणाऱ्या ज्ञान आणि अनुभवांबद्दल सर्वांचे आभार.

- डॉ. पूजा नांगरे
poojanangare7107@gmail.com

2024 या वर्षात साधना साप्ताहिकाच्या वतीने दिलेल्या तांबे रायमाने अभ्यास वृत्तीतून तीन लेख आकाराला आले आणि अनिल अवचट अभ्यास वृत्तीतून तीन लेख आकाराला आले. यासाठीची काही आर्थिक तरतूद श्रीकांत तांबे व ल. बा. रायमाने यांच्या कुटुंबीयांनी केली होती , तर काही आर्थिक तरतूद विवेक केले यांच्या टीम ग्लोबल या कंपनीने केली होती. त्यांना मनःपूर्वक धन्यवाद! 

- संपादक, साधना

Tags: दीक्षित डाएट डॉ. जगन्नाथ दीक्षित डॉ. दीक्षित यांची जीवनशैली Load More Tags