आपल्याला सिनेमाविषयी किती कळतं हे सांगणं मला महत्त्वाचं वाटत नाही. त्याऐवजी आपल्याला आवडलेल्या कलाकृतीविषयी लिहावं असं मला वाटतं. यातले अनेक सिनेमे सगळ्यांना पाहता येत नाहीत, त्यामुळे त्या सिनेमांची आणि सिनेमांच्या दिग्दर्शकांची साध्यासोप्या भाषेत ओळख करून द्यावी असं वाटतं. ते वाचून एखाद्या वाचकाला एखाद्या दिग्दर्शकाचा / दिग्दर्शिकेचा शोध घ्यावा वाटला, त्यांचं काम एक्सप्लोअर करावंसं वाटलं तरी खूप झालं की!

2019 च्या मे महिन्यामध्ये मी अंकारा इथे ‘फ्लाईंग ब्रूम आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सवा‌’साठी गेले होते. फिप्रेसी (FIPRESCI) या चित्रपट समीक्षकांच्या जागतिक संघटनेच्या वतीने ज्युरी म्हणून मला आणि माझ्याबरोबर आणखी दोघींना (नॉर्वेची क्रिस्टिन आणि स्वीडनची सारा) काही सिनेमे पाहायचे होते आणि त्यातून एका सर्वोत्कृष्ट सिनेमाची निवड करायची होती.

इराणची, पण आता लंडनला स्थायिक झालेली मानिया अकबरी मला तिथे भेटली. ‘अ मून फॉर माय फादर‌’ ही डॉक्युमेंटरी तिने आणि त्या वेळचा तिचा पार्टनर आणि आताचा नवरा डग्लस व्हाईट यांनी केली होती. आम्ही त्या डॉक्युमेंटरीला पहिला पुरस्कार दिला. त्या संध्याकाळी आम्ही चौघींनी हॉटेलच्या लॉबीमध्ये वाईन पिता पिता खूप गप्पा मारल्या. मानिया भारतात येऊन गेलेली होती. केरळच्या चित्रपट महोत्सवामध्ये तिच्या ‘10 + 4’ या सिनेमाला पारितोषिक मिळालं होतं. मात्र केरळला ती ज्या अवस्थेत आली होती त्याचं वर्णन ऐकताना अंगावर शहारा आला. या धाडसी बाईची गोष्ट सांगायला हवी असं वाटलं. मी मग तिच्याकडून तिच्या सगळ्या सिनेमांच्या लिंक्स मागवल्या. ते सिनेमे पाहिल्यावर तिच्याशी ईमेलवर बोलले. आणि त्याच वर्षीच्या ‘अक्षर‌’च्या दिवाळी अंकात मी तिच्यावर आणि पर्यायाने तिच्या सिनेमांवर एक प्रदीर्घ लेख लिहिला.

अनेक वाचकांनी लेख आवडल्याचं आवर्जून कळवलं आणि मग काही निवडक दिग्दर्शकांवर अशा प्रकारचे लेख लिहायला हवेत असा विचार माझ्या मनात आला. तसं घरात बोलून दाखवल्यावर “सत्यजित रे, कुरोसावा, गोदार, फेलिनी, बर्गमन, अदूर यांच्यासारख्या अनेक मास्टर्सविषयी खूप लिहिलं गेलंय. अजूनही लिहिलं जातंय. तू मानियासारख्या आजच्या दिग्दर्शकांवर लिहायला हवंस. आम्हाला त्यांची ओळख करून द्यायला हवीस,’’ अशी सूचना मिळाली. 
पण म्हणजे कोणावर लिहायचं? हे दिग्दर्शक कसे निवडायचे? त्यासाठी कोणते निकष लावायचे? वेगवेगळे देश? वेगवेगळी स्टाईल? आपल्याला जे आवडतात ते? दिवाळी अंकाचं काम झाल्यानंतरही हे प्रश्न मनात रेंगाळत राहिले होते. त्यावर विचार करणं आपोआप सुरू झालं असावं.

दिवाळी झाली की माझ्यासारख्या अनेकांना इफीचे, (इंटरनॅशनल फिल्म फेस्टिव्हल ऑफ इंडिया) म्हणजे दर वर्षी गोव्यात पणजी इथे होणाऱ्या भारताच्या आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सवाचे वेध लागतात. 2019 मध्ये झालेल्या या महोत्सवात एक ग्रेट सिनेमा बघायला मिळाला. नाव होतं, ‘पॅरासाईट‌’. दक्षिण कोरियाचे दिग्दर्शक बाँग जून हो यांच्या या सिनेमाने 2020 च्या ऑस्कर्समध्ये इतिहास घडवला. या सिनेमाला चार पुरस्कार मिळाले. बिगर इंग्लिश भाषेतला सर्वोत्कृष्ट सिनेमा तर तो ठरलाच, पण मुख्य प्रवाहात असलेल्या सिनेमांमध्येही ‘पॅरासाईट‌’ने बाजी मारली. या दिग्दर्शकाचे सगळे सिनेमे मी आधी बघितलेले नव्हते, पण ‘पॅरासाईट‌’मुळे नव्याने बाँग जून हो यांच्याबरोबर ओळख करून घ्यावीशी वाटली आणि एका पाठोपाठ एक त्यांचे सिनेमे पाहत गेले. कुठल्याही दिग्दर्शकाचे सिनेमे सलग बघितले की त्या दिग्दर्शकाची सिनेमाकडे पाहण्याची दृष्टी, गोष्ट सांगण्याची पद्धत, त्याची वैशिष्ट्यं अशा अनेक गोष्टी नव्याने सापडतात. आधी बघितलेल्या सिनेमांचे आणखी काही पदर उलगडतात. बाँग जून हो त्याला अपवाद कसा असतील? हे सिनेमे बघत असताना आणखी एक गोष्ट घडली. मी नोट्स काढू लागले. या दिग्दर्शकाच्या मुलाखती ऐकू/ वाचू लागले. त्यांचा सिनेमाकडे पाहण्याचा दृष्टीकोन, त्यांच्यावर पडलेले प्रभाव, त्यांचा हॉलीवूडमधला अनुभव... बाँग जून हो विषयी लिहावं हे मनात आपोआप ठरलं गेलं. 2020 च्या ‘साधना‌’च्या दिवाळी अंकात हा लेख आला. 

इफीमध्येच नदीन लबाकी या लेबनॉनच्या दिग्दर्शिकेचा ‘कॅपरनॉम‌’ आम्ही बघितला होता. घळाघळा रडू आणणारा हा सिनेमा प्रचंड प्रभावित करून गेला होता. नदीन लबाकीसुद्धा तिच्या आधीच्या सिनेमांमधून ओळखीची झाली होती. ‘कॅरमल‌’ आणि ‘व्हेअर डू वुई गो नाऊ‌’ खूपच आवडले होते. तिच्यावरही का लिहू नये असं वाटून त्याच वर्षी दिवाळीचा खास लेख म्हणून ‘अक्षरनामा‌’ या वेब पोर्टलवर तिच्याबद्दल लिहिलं.

मालिकेतले तीन लेख झाल्यानंतर मग जाणीवपूर्वक पुढचे लेख लिहायला हवेत हा विचार मनात पक्का झाला. दिग्दर्शक निवडताना नेमके कोणते निकष लावायचे हा प्रश्न कधीच मनात आला नाही. कारण पत्रकार म्हणून काम केलेलं असल्याने ‘बातमीतले‌’ दिग्दर्शक आपोआप निवडले गेले. क्लोए झाओला ‘नोमॅडलॅन्ड‌’साठी ऑस्कर मिळालं, दिग्दर्शनाचं ऑस्कर मिळवणारी ती पहिली आशियाई महिला ठरली म्हणून तिच्यावर लेख लिहिला गेला (अक्षर दिवाळी 2021) आणि लिजो जोसे पेलिसरीचा ‘जलिकट्टू‌’ खूप गाजत होता म्हणून त्याच्यावर लिहिलं (साधना दिवाळी 2021). अर्थात, लिहायचं म्हणून त्यांचे सिनेमे बघितले असं मात्र झालं नाही. क्लोए झाओला पुरस्कार मिळाल्यानंतर तिचे सिनेमे नव्याने बघितले, ते पुन्हा एकदा मनाला भावले आणि मग तिच्यावर लिहायला हवं असं वाटलं. लिजो जोसे पेलिसरी यांचे सगळेच सिनेमे आवडले असं झालं नाही. पण त्यांच्यातलं वेगळेपण जाणवलं. ‘अंगमलाई डायरीज‌’ असेल किंवा ‘इ. मा. यो.’ नाहीतर ‘जलिकट्टू‌’ हे तर खासच वाटले. हिरोकाझू कोरीडा आवडण्यासाठी त्यांना पुरस्कार मिळण्याची गरज नव्हती, ते कित्येक वर्षं मनात होतेच (शब्द दिवाळी 2021). 2013 पासून मी हजेरी लावलेल्या प्रत्येक चित्रपट महोत्सवामधले त्यांचे सिनेमे आवर्जून बघितले जायचे. जपानच्या या दिग्दर्शकाने कुटुंब केंद्रस्थानी ठेवून आपले सिनेमे केले. वेगवेगळ्या अंगांनी कुटुंबव्यवस्थेवर भाष्य केलं. अगदी दैनंदिन जीवनातल्या प्रसंगांमधून विचार करायला लावला. आणि मग मधूनच ‘आफ्टरलाईफ‌’ सारखा वेगळाच सिनेमा करून चकितही केलं. त्यांचे सिनेमे, त्यांचा व्यक्तिरेखांबरोबर सावकाश वावरणारा कॅमेरा, त्यांचं लायटिंग, त्यांचं... एखादा दिग्दर्शक आवडता ठरण्यासाठी जे जे हवं ते ते सगळं मला कोरीडांच्या सिनेमांमधून मिळालेलं होतं. ते पुन्हा बघताना अधिक काहीतरी सापडत होतं. त्यातले विविध स्तर जाणवत होते. आणि सिनेमे तरी किती? यातल्या काही सिनेमांनी निराशा केली, तर काहींनी खूप सुंदर अनुभव दिला. माणूस म्हणून प्रगल्भ केलं.

जेन कॅम्पिअनच्या सिनेमांनीही असंच अतिशय समृद्ध केलं. त्यांच्या ‘द पॉवर ऑफ द डॉग‌’ला सर्वोत्कृष्ट दिग्दर्शनाचं ऑस्कर मिळालं आणि आठवलं की, 1993 मध्ये ‘कान‌’ चित्रपट महोत्सवामध्ये ‘द पियानो‌’ या त्यांच्या सिनेमाला ‘पाम अ दोअर‌’ पुरस्कार मिळाला होता आणि कानच्या इतिहासात पहिल्यांदाच एका महिलेने तो मिळवला होता. (त्यानंतर दुसऱ्या दिग्दर्शिकेला हा पुरस्कार मिळण्यासाठी 2021 उजाडावं लागलं. ‘टिटॅने‌’ नावाच्या सिनेमासाठी ज्युलिआ द्युकारनोला हा सन्मान दिला गेला. आणि 2023 मध्ये जस्टिन त्रिये यांच्या ‘ॲनाटॉमी ऑफ अ फॉल‌’ने हे पारितोषिक मिळवलं.) ‘द पॉवर ऑफ द डॉग‌’ इफीमध्ये बघितलेला होताच. त्यातल्या व्यक्तिरेखांनी भारावून जायला झालं होतं. बेनेडिक्ट कम्बरबॅचच्या अभिनयाने अवाक्‌ व्हायला झालं होतं. कॅम्पिअनचे सिनेमे मग झपाटल्यासारखे बघितले. एकदा नव्हे, अनेकदा. तिच्या बायका वेगळ्याच होत्या. त्यांच्याकडे पाहण्याचा, त्यांचं म्हणणं मांडण्याचा कॅम्पिअनचा दृष्टीकोन आगळा होता. दिग्दर्शक बाई असणं, ती फेमिनिस्ट असणं, तिची संवेदनशीलता तिच्या व्यक्तिरेखांमधून आपल्यापर्यंत पोहोचणं हे सगळं सगळं कॅम्पिअनच्या सिनेमांमधून जाणवत होतं आणि आपल्याला मिळालेला हा अनुभव शेअर करायलाच हवा असं वाटलं. साधनाच्या 2022 च्या दिवाळी अंकात मी हा लेख लिहिला आणि अनेक बायकांकडून मला फोन आले, मेल्स आल्या. तिच्या बायकांमध्ये आम्ही सगळ्या बायका कुठेतरी स्वत:ला शोधू पाहत होतो की काय कोण जाणे, पण या लेखाला बायकांकडून खूप जास्त प्रतिसाद मिळाला एवढं खरं.

आणि जाफर पनाहीविषयी काय म्हणावं? माझ्यासाठी आजच्या घडीला जगातला हा सर्वांत महत्त्वाचा दिग्दर्शक आहे. इराणसारख्या देशात राहून पनाहींनी ज्या प्रकारचे सिनेमे केले आहेत, करत आहेत ते पाहून कुणीही त्यांना सलाम करेल. सरकारचा रोष पत्करून, तुरुंगात जाण्याचा धोका पत्करून, घरातल्या घरात बंदीवान होऊनही त्यांनी आपल्याला हवा तो सिनेमा करायचं थांबवलेलं नाहीये. त्यांचा सिनेमा थेट राजकारणाविषयी बोलत नाही, पण इराणमधलं सामाजिक चित्र मात्र अत्यंत प्रामाणिकपणे मांडतो. सिनेमाची भाषा, सिनेमाचं व्याकरण त्यांना पक्कं माहितीये. पण त्याचं अवडंबर त्यांच्या सिनेमात नाही. किंबहुना, त्यांचा सिनेमा थेट माणूस म्हणून आपल्याशी संवाद साधतो. त्यांच्या देशातला असला तरी आपल्याकडच्या परिस्थितीशीही नातं सांगतो आणि म्हणून खरा वाटतो. त्यांच्यावर, त्यांच्या सिनेमांवर लिहिताना त्यांना कुठला पुरस्कार मिळण्याची म्हणूनच गरज वाटली नाही. हा माणूस त्या सगळ्याच्या पलीकडचा आहे असं वाटतं. मुबी (MUBI) या ओटीटी प्लॅटफॉर्मवर त्यांचे बरेच सिनेमे उपलब्ध होते. आता ते नाहीत, पण त्या वेळी मी भेटेल त्या व्यक्तीला ‘मुबीची मेंबरशिप घ्या आणि पनाहींचे सिनेमे पहा‌’ असं सांगत सुटले होते.

मुळातच सिनेमाविषयी लिखाण करताना माझा मुख्य उद्देश हाच असतो. आपल्याला सिनेमाविषयी किती कळतं हे सांगणं मला महत्त्वाचं वाटत नाही. त्याऐवजी आपल्याला आवडलेल्या कलाकृतीविषयी लिहावं असं मला वाटतं. यातले अनेक सिनेमे सगळ्यांना पाहता येत नाहीत, त्यामुळे त्या सिनेमांची आणि सिनेमांच्या दिग्दर्शकांची साध्यासोप्या भाषेत ओळख करून द्यावी असं वाटतं. ते वाचून एखाद्या वाचकाला एखाद्या दिग्दर्शकाचा / दिग्दर्शिकेचा शोध घ्यावा वाटला, त्यांचं काम एक्सप्लोअर करावंसं वाटलं तरी खूप झालं की! त्यामुळे ‘कोरिडांचे सिनेमे कुठे पाहायला मिळतील‌’ असं विचारणारा वॉट्सॲप आला की मला बरं वाटतं. ‘तुझ्यामुळे मुबीची मेंबरशिप घेतली आणि पनाहींचे सिनेमे बघितले‌’, असं एखाद्या मैत्रिणीने सांगितलं की खूश व्हायला होतं. 

भारतातल्या प्रयोगशील दिग्दर्शकांनी सिनेमातल्या वेगळ्या प्रवाहांशी गाठ घालून दिली होती. आणि जागतिक सिनेमा पाहायला लागल्यावर हे क्षितिज अधिक रुंदावलं. हिंदी- मराठी सिनेमे तर आपले होतेच, पण आपल्या परिघाबाहेर किती मोठी दुनिया आहे याची जाणीव झाली. समीक्षक म्हणून नाही, तर माणूस म्हणून या आणि यासारख्या असंख्य सिनेमांनी माझ्यावर काय आणि किती परिणाम केला हे मला अधिक महत्त्वाचं वाटतं. तो परिणाम वाचकांपर्यंत पोहोचवावा असं वाटू लागतं. मला मिळालेला अनुभव त्यांच्याबरोबर शेअर करावा, असं मनापासून वाटतं. एखादा सिनेमा किंवा दिग्दर्शक आपल्याला का भावला हे सांगणं इतकीच माफक इच्छा असते. पत्रकार असल्याचा तो परिणाम असेल, पण आपण ॲकडेमिशअन नाही तेव्हा जड, जार्गन्समध्ये लिहिणं हे आपलं काम नाही हे मनाशी पक्कं असतं. हे सगळे लेख त्याच भावनेमधून लिहिले गेले आहेत. 

यात आणखीही अनेक आवडत्या दिग्दर्शकांचा समावेश करता आला असता. पण आज मात्र या आठ मास्टर्सवर वेळोवेळी लिहिलेल्या लेखांचं हे पुस्तक तुमच्यासमोर येतंय. यातला प्रत्येक दिग्दर्शक कार्यरत आहे. त्यांचे नवनवीन सिनेमे पाहायला मिळताहेत. हे सगळे दिग्दर्शक कुठल्या एका काळाचं प्रतीक आहेत का? माहीत नाही. त्यांच्यात काही समान धागा शोधता येऊ शकतो का? ठाऊक नाही. आपापल्या देशातल्या जाणिवा घेऊन ते जगभरातल्या सगळ्यांना अपील होतील असे सिनेमे करताहेत एवढं नक्की. सिनेमावर प्रेम करणाऱ्या आपल्यासारख्या प्रेक्षकांना आणखी काय हवं?

आणखी एक महत्त्वाची गोष्ट. ‘साधना‌’मध्ये मी गेली बरीच वर्षं सातत्याने महोत्सवांमधल्या सिनेमांवर लिहितेय. त्यामुळे हे पुस्तक साधना प्रकाशनातर्फे यावं असं खूप वाटत होतं. ‘साधने‌’चा संपादक विनोद शिरसाठशी बोलल्यावर एका क्षणात त्याने यासाठी होकार दिला आणि खूप बरं वाटलं. इतकंच नाही, तर पुस्तकाचं काम लवकर व्हावं यासाठी माझ्यापेक्षा जास्त पुढाकार त्याचाच आहे. आरती सुमित आणि बाळासाहेब माने या विनोदच्या सहकाऱ्यांचेही आवर्जून आभार मानायला हवेत. हे पुस्तक जास्तीत जास्त माझ्या मनाप्रमाणे व्हावं म्हणून या दोघांनीही खूप मेहनत घेतली. गिरीश सहस्रबुद्धे यांनी लेआउट आणि मुखपृष्ठ केलं. 

आणि अर्थातच डॉ. जब्बार पटेल यांचं ऋण तर मानायलाच हवं. केवळ माझ्या आग्रहाखातर आणि मैत्रीखातर ते प्रस्तावना लिहायला तयार झाले. माझ्यापाशी या आठ दिग्दर्शकांचे जेवढे सिनेमे होते तेवढे त्यांनी मागवून घेतले. आपल्या अतिशय भरगच्च वेळापत्रकातून त्यांनी माझ्यासाठी काही तास बाजूला काढले. माझ्या अपेक्षेपेक्षा खूप जास्त मन घालून त्यांनी ही प्रस्तावना लिहिली. त्यासाठी डॉक्टर, तुमचे मनापासून आभार. थँक यू व्हेरी व्हेरी मच.

- मीना कर्णिक, मुंबई
meenakarnik@gmail.com
(लेखिका, 30 वर्षांहून अधिक काळ सिनेमाविषयक पत्रकारिता आणि समीक्षा करतात. अनेक प्रतिष्ठित चित्रपट महोत्सवांमध्ये त्यांनी परीक्षक म्हणून काम पाहिले आहे.)

Tags: iffi aajche masters sadhana digital जाफर पनाही मानिया अकबरी बाँग जून हो नदीन लबाकी क्लोए झाओ लिजो जोसे पेलिसरी हिरोकाझू कोरीडा जेन कॅम्पिअन Jane Campion Jafar Panahi Hirokazu Kore-eda Lijo Jose Pellissery Chloé Zhao Chloe Zhao Nadine Labaki Bong Joon-ho Mania Akbari oscar academy award world cinema iffi goa इफी इंटरनॅशनल फिल्म फेस्टिव्हल ऑफ इंडिया गोवा चित्रपट सिनेमा सिनेमा समीक्षा सिने पत्रकार फिल्म फेस्टिव्हल नवे पुस्तक साधना प्रकाशन cinema films Load More Tags