अफगाणी महिलांच्या अगणित धाडसी प्रयत्नांचं आता काय होणार?

अफगाणिस्तान तालिबान्यांच्या ताब्यात गेल्यानंतर जगभर सगळ्यांच्या मनात एकच भीती निर्माण झाली आहे. ती म्हणजे अफगाणिस्तानमध्ये असलेल्या स्त्रिया आणि मुलं यांचं काय? कसं असेल यांचं भवितव्य? काबूल तालिबानच्या ताब्यात गेल्यानंतर ट्विटरवरून माध्यमांच्या बातम्या तर समजत होत्याच पण अंगावर काटा आणणारं जमिनी वास्तवही फोटोंच्या आणि व्हिडिओच्या माध्यमातून दिसत होतं. सामान्य अफगाण स्त्रीपुरुष, कला क्षेत्रात काम करणाऱ्या व्यक्ती, तालिबानला विरोध करणारे असे सगळेच तिथे काय सुरु आहे हे सोशल मिडियातून दाखवायला लागले आणि अंगावर काटा आला.

अमेरिकन विमानात बसण्यासाठी अफगाण माणसांच्या चाललेल्या धडपडीचे फोटो आणि व्हिडिओ बघताना मनात प्रश्न निर्माण झाला, 'इथे उपस्थित पुरुषांच्या कुटुंबातल्या स्त्रिया कुठे आहेत? कारण त्या व्हिडिओजमध्ये आणि फोटोंमध्ये स्त्रिया जवळपास नव्हत्याच. म्हणजे तालिबान्यांच्या पुढ्यात घरातल्या बायकांना टाकून हे पुरुष स्वतःचा जीव वाचायला धडपडत होते की काय?

काही वर्षांपूर्वी अमेरिकेतल्या माशा हेमिल्टन या महिला पत्रकारानं ‘अफगाण वुमेन्स रायटिंग प्रोजेक्ट’ ही चळवळ सुरू केली आहे. त्याला कारण झाली झार्मिना. 16 नोव्हेंबर 1999 रोजी नवऱ्याला मारून टाकल्याबद्दल झार्मिनाला तालिबानींनी गाझी मैदानात ठेचून-ठेचून मारली. उन्मत्त पुरुषांचा समूह झार्मिनाच्या किंचाळत, ओरडत मृत्युमुखी पडण्याची मजा घेत उभा होता. या सामूहिक क्रूर हत्येचं व्हिडिओ फुटेज रावा (रेव्होल्युशनरी असोसिएशन ऑफ वुमेन ऑफ अफगाणिस्तान) या संस्थेनं व्हायरल केलं होतं. ते फुटेज माशानं बघितलं आणि तिला स्वतःचीच लाज वाटली. अफगाणिस्तानातल्या महिलांना स्व-ओळख मिळू शकेल, त्यांच्या मनातलं दु:ख बाहेर काढण्याचं काहीतरी साधन उपलब्ध होऊ शकेल असं काहीतरी करायला हवं असा ती विचार करायला लागली आणि यातूनच ‘अफगाण वुमेन्स रायटिंग प्रोजेक्ट’ ही संकल्पना पुढे आली. मनातल्या भावनांना वाट करून देणं इतकंच या प्रोजेक्टचं काम. अफगाण महिलांना लिहितं करण्याचं, त्यांच्या मनातली तगमग त्यांनी शब्दांत मांडावी यासाठी त्यांना बळ देण्याचं काम या चळवळीच्या माध्यमातून चालतं. माशानं मे 2009 मध्ये हे काम सुरू केल्यानंतर विविध क्षेत्रांतल्या महिला यात सहभागी झाल्या. या प्रयत्नाद्वारे माणूस म्हणून व्यक्त होण्याची मुलभूत गरज हिरावून घेतलेल्या अफगाण महिलेला तिची गोष्ट सांगण्याची संधी दिली जातेच... शिवाय या गोष्टी, कविता या संस्थेच्या वेबसाईटवर प्रकाशित केल्या जातात. या माध्यमातून अफगाण महिलांच्या शिक्षणासाठी आणि आरोग्यासाठी निधी उभा केला जातो.

माशा लिहिते, ‘कंदाहारमधल्या महिलेच्या गोष्टीत किंवा लोगरमधल्या एखाद्या तरुणीने लिहिलेल्या कवितेत आपल्याला इतका रस का असावा? कारण या कथा, मनोगतं, कविता यांच्या माध्यमातून अनेक स्त्रिया स्वातंत्र्याचा अनुभव घेत आहेत. स्वतःच्या मनातल्या भावना व्यक्त करण्याचं धाडस गोळा करत आहेत. स्व-ओळखीबरोबर आत्मविश्वास कमावत आहेत. आज त्या स्वतःमध्ये बदल करण्यासाठी धडपडत आहेत, उद्या त्या त्यांचा समाज बदलावा म्हणून प्रयत्न करतील आणि त्यानंतर देश सुधारणेचे प्रयत्नही करतील. या महिलांनी पहिल्यांदा लिहायला सुरुवात केली तेव्हा त्या धास्तावल्या; घाबरल्या; काय लिहायचं, कसं लिहायचं; कुणी काही म्हटलं तर? कुणाला हे आवडलं नाही तर? पण आज त्या घाबरत नाहीत. मुक्तपणे लिहितात. हा बदल महत्त्वाचा नाही का?’

साईटवर अफगाण स्त्रियांची मनोगतं वाचत असताना एका पत्रव्यवहाराविषयी वाचलं. फातिमा आणि लतीफा या मैत्रिणींच्या पत्रव्यवहाराची ही गोष्ट आहे. अफगाण वुमेन्स रायटिंग प्रोजेक्टमध्ये काम करणाऱ्या अरिफाला फातिमानं हा सगळा पत्रव्यवहार दाखवला आणि पंधरा वर्षांच्या अरिफानं त्यावर एक लेख लिहून काढला. फातिमाच्या सगळ्यात जवळच्या मैत्रिणीचं, अकरा वर्षांच्या लतिफाचं लग्न चाळीस वर्षांच्या पुरुषाशी लावून दिलं गेलं. लतिफाची शाळा बंद झाली. त्यानंतर लतिफानं लपूनछपून फातिमाला लिहिलेल्या पत्राचा तुकडा अरिफानं तिच्या लेखात जोडला आहे. तो वाचल्यावर जगाचे मूलभूत प्रश्न अजूनही शिल्लक आहेत असंच पुन्हापुन्हा जाणवून जातं.

लतिफा लिहिते, ‘प्रिय फातिमा, सॉरी मी आता शाळेत येऊ शकणार नाही कारण वडलांच्या वयाच्या पुरुषाशी माझं लग्न करून देतायेत. माझे वडील कर्जबाजारी झाले आहेत. त्यांना पैशांची गरज आहे. अहमद, माझा होणारा नवरा माझ्या वडलांचा मित्र आहे. वडलांनी माझं त्याच्याशी लग्न लावून देतायत कारण तो अब्बांना खूप सारे पैसे देणार आहे पण मला हे लग्न नकोय. मला शिकायचं आहे, आपण बघितलेली स्वप्नं पूर्ण करायची आहेत जे आता अशक्य आहे. माझी आजी सांगते, माझ्या आईचंही असंच पैशांच्या बदल्यात लग्न झालं होतं. तीही माझ्यासारखीच लहान होती. मूल जन्माला घालता-घालता मरून गेली. फातिमा, माझंही तसंच होईल का गं? या लग्नानंतर मूल जन्माला घालता-घालता मीही मारून जाईन का? माझं काहीही झालं तरी आपण बघितलेली आणि आपल्या ड्रीम नोटबुकमध्ये लिहिलेली स्वप्नं तू पूर्ण कर. तुझी स्वप्नं पूर्ण झाली की माझीही होतील. आपल्या समाजात स्त्रीला काहीच बोलण्याची परवानगी नाही त्यामुळे हे लग्न मला नकोय हेही मी सांगू शकत नाही. मोठे जे काही करायला सांगतील ते निमूटपणे करणं यालाच आदर्श म्हणतात... आणि ही संस्कृती जपण्यासाठी ते काय वाटेल ते करतील हे मला माहीत आहे त्यामुळे तू माझा विचार करू नकोस. माझं काहीही झालं तरी आपली स्वप्नं तू जगली पाहिजेस. ती पूर्ण झाली पाहिजेत.’

फातिमा या पत्रानं उद्विग्न झाली आहे. तिनंही मोठ्या मुश्किलीनं, लपूनछपून जवळपास वर्षभरानंतर लतिफाला पत्र लिहिलं. लतिफाच्या गावी जाणाऱ्या एका मैत्रिणीजवळ फातिमानं पत्र पाठवलं पण ते लतिफाला मिळालंच नाही कारण मैत्रीण तिच्याकडे पोहोचली तोवर लतिफा मेलेली होती. पहिल्याच बाळंतपणानं तिचा जीव घेतला. तिचा नवरा दुसरी बायको आणि लतिफाची मुलगी यांच्यासोबत राहत असल्याचं मैत्रिणीला कळलं. बिचारी पत्र घेऊन तशीच परत आली. अफगाण वुमेन्स रायटिंग प्रोजेक्टअंतर्गत अरिफानं ही सगळी गोष्ट मोठ्या धाडसानं लिहिली आहे. या आणि अशा सगळ्या अगणित प्रयत्नांचं आता काय होणार माहीत नाही...

सोशल मिडियावरच्या याच शोधाशोधीत तिथे नक्की काय सुरु आहे हे समजून घेण्याच्या माझ्या धडपडीत मला सलमा मझारी, झरिफा गफारी आणि सहरा करिमी या तिघी भेटल्या. शिकलेल्या, हुशार आणि महत्त्वाच्या क्षेत्रात काम करणाऱ्या अफगाण स्त्रिया. यांच्याविषयी पूर्वीपासून माहीत असल्यानं चटकन त्यांची प्रोफाइल्स शोधली.

सलमा मझारी अफगाणिस्तानची पहिली महिला राज्यपाल. पुरुषप्रधान व्यवस्थेत काम करणारी आणि स्वतःचा ठसा उमटवलेली हुशार बाई. सरकारमधले सगळे पुरुष कातडी वाचवण्यामागे लागलेले असताना आणि सैन्यानं लढाईच करण्याचं नाकारलेलं असताना, तालिबानी राजवटीखाली अफगाणिस्तान जात होतं तेव्हा सलमा पळून गेली नाही. हिमतीनं उभी होती विरोध करत... तिला तालीबान्यांनी पकडल्याची बातमी आहे. हा लेख प्रसिद्ध होईल तोवर कदाचित तिला मारून टाकलं जाईल. तालिबानच्याविरुद्ध उभं राहिल्याबद्दल… सहरा करिमी या अफगाण फिल्ममेकरनं जगाला उद्देशून लिहिलेलं पत्र तिच्या ट्विटरवरून प्रसिद्ध केलं होतं. तालिबाननं काबूल काबीज करण्याआधी दोन दिवस हे पत्र तिनं प्रसिद्ध केलं होतं. तिनं तिची भीती, असुरक्षिततेची भावना यात व्यक्त केली आहे. स्वतःचा जीव वाचवायला तीही अफगाणिस्तानातून बाहेर पडली आहे.

...तर झरिफा गफारी अफगाणिस्तानमधली पहिली महिला महापौर. हीसुद्धा न घाबरता उभी आहे. ती तिच्या ट्विटमध्ये म्हणते, 'तालिबानी येऊन मला मारतील, मी वाटच बघतेय पण मी पळून जाणार नाही, कुठे जाऊ?' तिचा ट्विट वाचल्यावर अंगावर काटाच आला. त्यानंतर तिनं एक व्हिडिओही रिलीज केला आहे. त्यात ती म्हणते, 'आमच्या देशाचा इतिहास बघितला तर अफगाण स्त्रीनं नेहमीच आहे त्या परिस्थितीशी जुळवून घेतलं आहे... अगदी शाहपासून सोव्हिएतच्या शीतयुद्धापर्यंत आणि तालिबानी राजवटीपर्यंत. आम्हाला जगानं स्वतंत्र विचारांच्या स्त्रीपुरुषांची पिढी निर्माण करण्यासाठी मदत केलेली आहे पण आता आम्ही परत मूळ पदावर आलो आहोत. अशा वेळी आम्हाला एकटं सोडू नका. तुम्ही आजवर आमच्यासाठी, आमच्या स्वातंत्र्यासाठी जे काम केलं ते सोडू नका. मी एक स्त्री आहे आणि ‘त्यांना’ आमचा आवाज बंद करायचा आहे पण त्यांना यश मिळणार नाही कारण आम्ही स्त्रियाच शांततेच्या दूत आहोत, वाहक आहोत आणि प्रत्येक युद्धात आम्ही हेच काम केलेलं आहे. गेल्या चाळीस वर्षांत आमच्या देशानं प्रचंड हिंसा अनुभवली आहे. आता वेळ आली आहे आम्ही स्त्रियांनी आवाज उठवण्याची, आमच्या देशासाठी लढण्याची. माझ्याकडे बंदूक नाही पण माझ्याकडे माझे विचार आणि आवाज आहे. मी तालिबान्यांना इतकंच सांगेन... बोला माझ्याशी. मी शांततेची दूत व्हायला तयार आहे. लेट मी बी!’

तालिबान्यांना झरिफा गफारीचा आणि तिच्यासारख्या स्त्रियांचा आवाज ऐकू येईल का, पत्रकार परिषदेत स्त्रियांचे हक्क राखले जातील अशी ग्वाही देणारे तालिबानी नेते खरंच अफगाण स्त्रियांना सुखानं जगू देतील का हे प्रश्नच आहेत... कारण सामान्य अफगाण स्त्रीपुरुषांना याची खातरी नाहीये म्हणूनच आपलं अफगाणिस्तानमध्ये काहीही झालं तरी चालेल पण आपल्या मुलांचं भवितव्य सुरक्षित असलं पाहिजे या विचारातून अमेरिकी सैनिकांच्या ताब्यात मुलांना सोपवणारे अफगाण स्त्रीपुरुष हेच आत्ताच्या अफगाणिस्तानचं जळजळीत वास्तव आहे.