22 एप्रिल 2025 ला जम्मू-काश्मीर राज्यातील पहलगाम या लोकप्रिय पर्यटनस्थळी पर्यटकांवर झालेल्या दहशतवादी हल्ल्याने देश घाबरला, हळहळला, संतप्त झाला. आता प्रक्षोभ थोडा कमी होतो आहे, स्थानिक व्यवहार सुरळीत होऊ लागले आहेत, सुरक्षा वाढली आहे, काही पर्यटकही हिंमत करून तिथे जाऊ लागले आहेत. अशा पार्श्वभूमीवर, कवी वसंत बापट यांनी 64 वर्षांपूर्वी लिहिलेला, पहलगाम भेटीवर आधारित लेख पुनर्मुद्रित करीत आहोत. हा लेख, वसंत बापट यांच्या  "बारा गावचं पाणी" (साधना प्रकाशन ) या प्रवासवर्णनपर पुस्तकातून घेतला आहे.

बनिहाल खिंडीपासून एखाद्या काथ्याच्या सतरंजीच्या गुंडाळीसारखा उलगडत येणारा रस्ता अनंतनागजवळच्या एका तिठ्यावर येऊन थांबतो. एका प्रचंड चिनार वृक्षावर आदळल्यामुळे या प्रवाही रस्त्याचा ओघ दुभंगतो. डाव्या हाताला वळा, सोळा कोसांवर श्रीनगर आहे. उजव्या हाताला वळा, सोळा कोसांवर पहलगाव आहे. सगळ्या मुशाफिरांचा रस्ता चुकतो तो इथेच ! सगळे आपले वाममार्गाला लागतात आणि श्रीनगरात जाऊन कडमडतात. पहलगाव म्हणजे अर्थात शब्दशः पहिले गाव! पण एवढा विवेक वेळीच न सुचल्यामुळे माणूस इतस्ततः भटकतो, दमतो, निवतो आणि मग शेवटी 'पहिल्या गावाला' जातो. तेच केले आणि पस्तावलो!

'श्रीनगरात आठ दिवस मुक्काम करायची बुद्धी कोठून झाली!', असा अनुताप व्हावा, इतके पहलगाव देखणे निघाले. खरे पाहिले तर इतक्या देखणेपणाची अपेक्षा कोणी ठेवलेली नसते. शिवाय, हे देखणेपण तरी कसे? सुंदर घरे, आखीव रस्ते, गोपुरे आणि मंदिरे, सौध आणि अट्टालिका, माड्या आणि महाल, बागा आणि बगीचे यांनी निर्माण केलेला नखरा पहलगावच्या गावीही नाही. टुमदार एकमजली घरटी, लख्ख सारवलेली अंगणे, इटुकल्यामिटुकल्या फुलबागा असली निर्व्याज रम्यताही पहलगावला लाभलेली नाही. नेरूर, शिरोडे किंवा वालावली या ठिकाणी पोसलेल्या केळी आणि मोरपिशी पोफळी यांच्या मखरात दिसणारे, न्हालेले सौंदर्यही पहलगावला नाही. तरीही पहलगाव सुंदर आहे! 'आपण एका नवलाईच्या ठिकाणी आलो आहोत' असे वाटले की, मुशाफीर खूश होतो. ही खुशी उत्पन्न करण्याची शक्ती पहलगावच्या वास्तूत आहे.

पहलगावला घेऊन जाणारा रस्ता जरा बनेल आहे! हुशार व्यापारी पहिल्यांदा सामान्य माल गिन्हाइकापुढे ठेवतो आणि माल न पटून गिन्हाईक निघून जाऊ लागले की, फर्रकन एक नवा तागा त्याच्यापुढे करून विचारतो, "का! आहे की नाही अस्सल नग?" जाणारे गिऱ्हाईक पुन्हा मटकन खाली बसते आणि लोभावल्या नजरेने मालाचा पोत न्याहाळू लागते. पहलगावचा रस्ता असाच वस्ताद आहे. आधी कमालीचे आढेवेढे घेतो. मध्येच एखादा झरा, एखादे पाटस्थळ, एखादे बर्फाळ शिखर दाखवीत तिरकी मान करून तो आपल्याकडे पाहतो. 'ठीक आहे, पण आवर्जून 'घरी' कळवण्याइतपत नाही!' अशा अर्थाची आपली मुद्रा पाहून पुन्हा निमूटपणे नवा माल दाखवू लागतो, आणि अखेर कंटाळून आपण जांभई द्यावी, बसच्या खिडकीवर डोके ठेवून 'पेंगण्याची सोय कितपत आहे' ते पाहावे, तो लिदार नदीच्या खळखळ पाण्याशेजारी उभे असलेले पहलगाव दत्त म्हणून पुढे उभे ठाकते.

पहलगाव. काय पण गाव ! गावाला रस्ते किती असावेत? पायवाटा नाही विचारीत मी. रस्ते. शुद्ध रस्ते. लांब-रुंद रस्ते. ते किती असावेत? निदान चार. एकही चौक ज्यात नाही, ते कसले गाव! निदान तिठा असावा. पण छट ! पहलगावला एकच रस्ता आहे! त्याच्या दोहों तर्फाना घरे आहेत. या घरांना विशेष व्यक्तिमत्त्व असे काहीच नाही बैठी घरे. एकमजली, फार तर दुमजली. तळमजल्यावर दुकाने आणि दुकानांच्या मागे किंवा डोक्यावर घरसंसार. आपल्या मुलखातही अशी गावे नाहीत असे नाही. एकट्या मुंबई-पुण्याच्या मार्गावरच चौक, खोपोली... यांचे रूप असेच आहे की ! पण ही गावे म्हणजे वाटेवरची वाटगावे आणि घाटाखालची घाटगावे! पहलगावचे तसे नाही. अमरनाथच्या वाटेवरची ही पहिली बाजारपेठ असूनही तिचे रूप केवळ कामचलाऊ नाही. घाटाच्या खोबणीत असूनही हे गाव दिमाखाने घाटाच्या छाताडावरच मिरवत असल्यासारखे वाटते. एक वाट; इकडे घरे, तिकडे घरे. घरांच्या एका रांगेमागे, स्वप्नातल्या नदीच्या पाण्याइतके स्वच्छ हसरे पाणी घेऊन जाणारी लिदार नदी. दुसऱ्या रांगेमागे, कंच हिरव्या वृक्षांनी झाकलेले उंच उंच डोंगर. एका रांगेतील घरे गिरिसंमुख, दुसऱ्या रांगेतील नदीसंमुख. काहींच्या परसांत क्रीडा शैल; काहींच्या तरंगिणी! मी मान्य करतो, हे थोडेसे 'गुहागर' सारखे झाले. गुहागरच्या एकमेव रस्त्यावर अशीच दुतर्फा घरे आहेत. त्यांतल्या एका रांगेतील घरांच्या परसदारी समुद्राची गंभीर गाज घुमत असते... पण गुहागरच्या दुसऱ्या रांगेतील घरांमागे खाचरांशिवाय काहीच नाही! शिवाय खाऱ्या घामट हवेचा शाप त्याला आहेच!

पहलगावला लाभलेली प्रसन्नता म्हणूनच खास त्याचीच आहे. पहलगावचे मन अजून संभ्रमात आहे. 'आपण वसावे की वसू नये', हा निश्चय त्याला आजपावेतो करता आलेला नसल्यामुळे ते 'आहे-नाही'च्या सीमेवर उभे आहे. दोन शतकांपूर्वीच्या अमेरिकी गावांसारखे ते दिसते, पिस्तूल बाज अमेरिकी चित्रपटांत असते तसे ! रस्त्याच्या टोकाला एक प्रचंड गुत्ता असता, तर हे चित्र पुरे झाले असते. लाकडी पट्यापट्यांची घरे, घोडी (म्हणजे तत्सम प्राणी) आणि आजूबाजूचे विलक्षण सुंदर रान... ही सारी सामग्री तिथे आहे. उणीव आहे, ती 'टॅव्हर्न'ची! तेवढे असते की, सोनेरी झुलपांच्या सुंदरीसाठी ठो-ठो गोळीबार करीत लढणारा हेन्री फोंडा किंवा गॅरी कूपर इथे सहजच दिसला असता, असेच कुणालाही वाटेल. पण पहलगावचे लोक कसले? अगदी बिच्चारे! आणि आपल्या धारदार नाकापुढली निरुंद वाट चालणारे. आणि सुंदरी? 'अगा, जे दिसलेच नाही' त्या विषयी काय बोलावे?

दिसते त्या विषयीच बोलतो तर! ज्या एकुलत्या एक रस्त्यावर आपण कधीकधी फिरायला बाहेर पडतो किंवा 'बाजार' करायला निघतो निघत किंवा आणखी काही कामासाठी हिंडतो, त्या रस्त्याला नदीची किनार आहे आणि डोंगरांची सोबत आहे. हे डोंगर आपले सदा सजलेलेच असतात. उघडेबोडके दिसायला यांना आवडत नाही. देवदार, फर आणि कंपनीचा कायम मुक्काम असल्यामुळे या डोंगरांना कातीव हिरवी वस्त्रे लपेटलेली असतात. या उंच उंच आणि दाटीवाटीने उभ्या असलेल्या देवदारूंच्या झाडीतून पाऊलवाटांचे जाळे पसरलेले आहे. हे जाळे लांबून दिसतच नसल्यामुळे आपण त्यात सहजी फसतो. या पायवाटांच्या अंगाअंगाने सोयीस्कर हिरवळीचा तुकडा पाहावा आणि त्यावर एक तंबू ठोकून डेरेदाखल व्हावे, असा एक शौक इथे भलताच लोकप्रिय आहे. अर्थात, लोकप्रिय म्हणजे प्रवासीप्रिय! इथला वस्तीकर कशाला राहुट्यांच्या फंदात पडेल! पहलगावला प्रवेश करणाऱ्या प्रवाशांच्या डोळ्यांना हिरव्या पार्श्वभूमीवरील ही शुभ्र पिरॅमिडुकली फार फार सुखावतात. नदीच्या काठावर किंवा डोंगरांच्या अंगाखांद्यांवर तंबूंचे कळपच्या कळप तयार होतात. हा तंबू उभारण्याचा धंदा इथे भलताच तेजीत आहे. प्रत्येक सैन्याबरोबर जर पहलगावकरांची एक छोटीशी टोळी ठेवली, तर कसल्याही जागेत ती हां हां म्हणता छावणी उभारून देईल !

लिदार, एक नदी. हिच्या काठावर कुठे घाण नाही. पण ही नदीच आहे! हिचे पाणी कुठे साचत नाही; शेवाळी रंगाची साय कुठे धरत नाही आणि गाईगुरे हिच्यात डुंबत नाहीत. हिला घाट नाही. काठावर तीर्थ नाही की कुंड नाही! पण ही आपली एक 'प्युअर' नदी आहे. कोणा देवाच्या जटेतून, अंगठ्यातून, कानातून, कमंडलूतून, यज्ञातून ही निघालेली नाही. म्हणून ही फार फार पवित्र आहे! हिचा प्रवाह नावाप्रमाणे जोरात वाहणारा तर आहेच, पण हिचे पात्र शुद्ध पाषाणांच्या चढउतारांचे असल्यामुळे ही नेहमीच फेसाने डवरलेली असते. अनेक निर्झरिणींची व हिची गाठ पडते, म्हणून हिला नदीपण प्राप्त होते. पण हिची चाल शेवटपर्यंत निर्झरिणीची आहे, उड्या मारल्या तरी कशा बेताने ! हिला प्रपात आणि उत्पात ठाऊकच नाहीत. शुभ्र कबुतरे रांगेने बसली आणि नाजूकनाजूक उड्या मारीत रांगेने पुढे सरकली तर जशी दिसतील, तसा दिसतो हा प्रवाह. ही हिमदुहिता पहलगावसारखीच संभ्रमात आहे. आपण निर्झरिणी की नदी हेही हिला नीटसे ठरवता आलेले नाही. म्हणून तर हिचे पाणीही भ्रमात फिरत असते. 'आपण अजून बर्फच आहोत' असे त्याला वाटत असते. मला वाटते, लिदारच्या गारव्यामुळेच तिच्याशी कोणी फारशी सलगी करायला जात नसावे. परिणाम: कमालीची स्वच्छता !

पहलगावची सगळीच हॉटेल्स रम्य परिसरात आहेत. पण एक (अर्थात मी राहिलो ते!) विशेषच भाग्यवान आहे. या हॉटेलचे अंगण संपले की, नदीचे पात्र सुरू होते. ते संपते तिथे एक प्रचंड पर्वत आपल्या छातीवर कोसळायला उभा आहे. त्याच्या सर्वांगावर हिरवा झगा आहे, पण त्यावर अध्येमध्ये बर्फाचे जरीपट्टे आहेत, माथ्यावर झळझळीत मुकुट आहे. या मुकुटाची लबाडी अशी आहे की, तो चांदीचा आहे की सोन्याचा, याचा नेमका छडा कधी लागायचाच नाही! पहिल्यांदा तो भर दुपारी मला दिसला. म्हटले, हा 'रुप्याचाच!' रात्री चेटूक झाले. चंद्र उगवला. पाहता पाहता स्वारीने आपला रंग बदलला. मुकुट सोन्याचा झाला! पहाटे डोळे चोळून पुन्हा पाहिले. आता तर तो थोडा गुलाबी, थोडा निळा, थोडा शुभ्र आणि थोडा पिवळसर - एक रंगमय कोडेच होऊन बसला होता! मग म्हटले, याच्या नादी लागण्यात अर्थ नाही... तसाच बाहेर पडलो. एकुलत्या एक रस्त्यावरून वरल्या अंगाला जाऊ लागलो, गावाची शीव सोडली... तोच समोरच्या क्षितिजावर एक शिखरराज असाच रंगदार गोतावळा घेऊन दोन छोट्या डोंगरांच्या खिंडीत उभे होते ! हॉटेलमध्ये परत आल्यावर समोरचा लबाड मुकुट मला म्हणाला 'वुइ आर नॉट अलोन !'

- वसंत बापट

वसंत बापट यांनी लिहिलेली प्रवास वर्णनाची तीन पुस्तके आहेत : "बारा गावचे पाणी",  "अहा, देश कसा छान" , "गोष्टी देशांतरीच्या". तिन्ही पुस्तके साधना प्रकाशनाकडून आलेली आहेत, amazon.in वर आणि साधना प्रकाशन च्या वेबसाइट वरही विक्रीसाठी उपलब्ध आहेत. https://sadhanaprakashan.in/product-author/vasant-bapat/

Tags: पहलगाम जम्मू आणि काश्मीर वसंत बापट श्रीनगर हिमालय pahalgam shrinagar jammu and kashmir j&K pahalgam old memories travelogue प्रवासवर्णन आठवणी अनुभव कथन Load More Tags