‘निळे आकाश: गोष्टी उद्योजकतेच्या’ हे पुस्तकाचे शीर्षक आंबेडकरवादाचा एक पवित्र रंग दर्शवते. या निळ्या रंगाचा अर्थ समता, बंधुता व न्याय प्रस्थापित करणे आहे. “प्रत्येक दलित घरात जर तीन भावंडे असतील तर एकाने शेतीकडे, दुसऱ्याने नोकरीकडे व तिसऱ्याने व्यवसायाकडे लक्ष द्यावे. दलित समाजाने उद्योग-धोरणांकडे वाटचाल करावी, ज्यामुळे आर्थिक समता प्रस्थापित होण्यास मदत होईल” असे बाबासाहेबांचे धोरण होते.

अमेरिकेतील 'ब्लॅक कॅपिटलिझम' संकल्पना कृष्णवर्णीयांना उद्यमशीलतेत भांडवल संगोपन करण्यासाठी भेदभाव न करता समान अधिकार देते. त्याचप्रमाणे भारतामध्येदेखील 'दलित कॅपिटलिझम' या संकल्पनेची सुरुवात ही सुमारे २००५ साली ‘दलित इंडियन चेंबर ऑफ कॉमर्स अँड इंडस्ट्री (डीआयसीसीआय/ डिक्की)’ द्वारे झाली. त्याची स्थापना मिलिंद कांबळे यांनी केली आणि चंद्रभान प्रसाद यांच्यासारख्या विचारवंतांनी सक्रियपणे त्याचा प्रचार केला. दलित कॅपिटलिझमचा  मुख्य उद्देश दलितांना वर्षानुवर्षे चालत आलेल्या जातीय व्यवसायातून व तसेच जातीय पदानुक्रमातून बाहेर काढून त्यांचे आर्थिक उत्थान आणि सबलीकरण करणे आहे. डिक्कीचे संचालक आणि संस्थापक मिलिंद कांबळे यांचे प्रगल्भ शब्द ‘निळे आकाश: गोष्टी उद्योजकतेच्या’ या पुस्तकाच्या साराचे संक्षिप्तपणे वर्णन करतात. मिलिंद कांबळेंच्या म्हणण्यानुसार ‘स्वतःचा व्यवसाय सुरू करण्यासाठी फक्त दोन गोष्टी हव्या असतात : एक म्हणजे कौशल्य आणि दुसरी म्हणजे व्यवसायाची जोखीम घेण्याची तयारी’!

अमेरिका आणि भारतातील उद्योजकतेचे आणि नेतृत्वाचे एक स्पष्ट ऐतिहासिक विहंगावलोकन प्रस्तावनेत मिळते. त्यातून कथांचा पाया घातला जातो. उल्लेखनीय म्हणजे, दलित समुदायांच्या सामाजिक-आर्थिक सक्षमीकरणासाठी ज्यांचे प्रयत्न महत्त्वपूर्ण ठरले आहेत, त्या मिलिंद कांबळे यांच्या महत्त्वाच्या योगदानावर हे पुस्तक प्रकाश टाकते. नियोक्ता किंवा पुरवठादाराची जात यासारख्या अप्रासंगिक घटकांपेक्षा गुणवत्ता आणि कार्यक्षमतेला प्राधान्य देऊन, व्यावसायिक बाजारपेठ गुणवत्तेच्या आधारावर चालते या मूलभूत तत्त्वावर कांबळेचे अंतर्दृष्टी भर देतात. तो प्रासंगिकपणे स्पष्ट करतो, ‘व्यावसायिक बाजारपेठ मालाची गुणवत्ता आणि कार्यक्षमता याला प्राधान्य देते. ते नियोक्त्याची किंवा पुरवठादाराची जात विचारत नाही’ (परिचय पृ. ७). हे निरीक्षण बाजाराची अंतर्निहित शक्ती आणि अद्वितीय वैशिष्ट्य या वर भर देते, जे पूर्वाग्रही अडथळ्यांना ओलांडून त्याऐवजी सक्षमता आणि उत्कृष्टतेचे प्रतिफळ देते.

‘निळे आकाश: गोष्टी उद्योजकतेच्या’ हे पुस्तक उद्योजकांच्या १६ यशोगाथांचे संकलन सादर करते, विशेषत: मागासवर्गीय समुदायांसाठी अनमोल अंतर्दृष्टी आणि प्रेरणा देते आणि उद्योजक बनण्याची आकांक्षा बाळगणाऱ्या लोकांना प्रेरणा देते. १६ पैकी चार कथा महाराष्ट्र राज्यातून उगम पावतात. उद्घाटनाच्या कथेमध्ये अमेरिकेतील ब्लॅक एंटरटेनमेंट टेलिव्हिजन (बीइटी) चे संस्थापक आफ्रिकन-अमेरिकन व्यावसायिक रॉबर्ट एल. जॉन्सन यांच्या उद्योजकीय प्रवासाचे वर्णन केले आहे. जॉन्सनची चिकाटी आणि प्रतिकूल परिस्थितीत विजय मिळवण्याची कहाणी भारतातील अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमातींसारख्या मागासवर्गीय समुदायांच्या अनुभवांशी प्रतिध्वनित होते, ज्यांनी भूतकाळात अशाच प्रकारच्या सामाजिक-आर्थिक आव्हानांचा सामना केला आहे.

विशेष म्हणजे, हे पुस्तक महिलांच्या उद्योजकीय प्रयत्नांकडे लक्ष वेधून घेते. पाच उद्योजक महिलांच्या यशकथा यात आहेत. गुजरातमधील अहमदाबादच्या स्टर्लिंग सिरॅमिक प्रा.लि.च्या संस्थापक सविताबेन परमार यांचा समावेश आहे. स्टर्लिंग सिरॅमिक प्रा.लि. ही कंपनी दररोज ५००० चौरस फूट स्पार्टेक्स टाइल्सचे उत्पादन करते.  मराठवाड्यातील लातूर जिल्ह्यातील मीरा ताई, ज्यांनी २५० स्वयं-सहायता बचत गटांची स्थापना करून स्वतःसह अनेक दीन-दलित महिलांचे संसार उभे केले; उत्तर प्रदेशातील फैजाबाद शहरातील डॉ. जयंती चौधरी, एक स्त्रीरोगतज्ञ, यांनी त्यांचे पती डॉ. उमेश चौधरी यांच्यासमवेत, चिन्मय सर्जिकल सेंटर आणि चितवन सर्जिकल सेंटरची स्थापना केली. सामान्य स्त्रियांची प्रसूती सुलभ करण्यासाठी ही सेंटर्स समर्पित केली. नवी दिल्लीतील बापानगरच्या शर्ट बनवणाऱ्या युनिटच्या संस्थापक: मंजू राणी; दिल्लीच्या लजपत नगर आणि सेंट्रल मार्केटमधील ‘डोल्मा आंटीज मोमोज’च्या मालक डोल्मा आंटी.; विदर्भातील अकोला जिल्हयात जन्मलेल्या कमानी ट्यूब्स, कमानी इंजिनिअरिंग आणि कमानी मेटलच्या संस्थापक आणि मुख्य कार्यकारी अधिकारी (सीईओ) कल्पना सरोज यांच्या उल्लेखनीय कामगिरीवर हे पुस्तक प्रकाश टाकते. पुस्तकातील एक उल्लेखनीय समावेश म्हणजे ‘सरगम महिला बँड’ या बिहारमधील महिला गटाची प्रेरणादायी कथा. विविध सरकारी समारंभ, साखरपुडे, विवाह, नामकरण, उद्घाटनसमारंभ यात बँड वाजवण्यासाठी त्यांनी करार केला आहे. त्यांच्या जिद्द आणि प्रतिभेच्या जोरावर सरगम महिला बँडच्या सदस्यांनी त्यांच्या समाजात एक प्रतिष्ठित सामाजिक आणि आर्थिक दर्जा प्राप्त केला आहे. तथापि, पुस्तकात या स्त्रियांना होणारा सामाजिक विरोधदेखील काळजीपूर्वक चित्रित केला आहे, कारण त्यांचे पती, कुटुंबे आणि व्यापक समाज सुरुवातीला त्यांचा अपारंपरिक प्रयत्न स्वीकारण्यासाठी तयार नव्हते, त्याविरोधात ह्या स्त्रिया संघर्ष करत होत्या.

पुस्तकात सादर केलेल्या कथनांनी काही विशिष्ट उद्योजकांना मिळालेल्या राजकीय पाठिंब्यावरही प्रकाश टाकला आहे, उद्योजकीय प्रयत्न आणि भोवतालचे सामाजिक-राजकीय यांच्यातील गुंतागुंतीच्या परस्परसंबंधांवर भर दिला आहे. उदाहरणार्थ, गुजरातमधील अहमदाबादच्या गुजरात पिकर्स इंडस्ट्रीजचे व्यवस्थापकीय संचालक रतिलाल मकवाना यांना दोन मंत्र्यांच्या मदतीचा फायदा झाला. माजी वाणिज्य मंत्री टी. टी. कृष्णमाचारी, माजी केंद्रीय मंत्री योगेंद्र मकवाना. तसेच कल्पना सरोज यांना पण दोन मंत्र्यांच्या मदतीचा फायदा झाला. माजी अर्थमंत्री पी. चिदंबरम आणि माजी गृहमंत्री आर. आर. पाटील.

या सर्व वैविध्यपूर्ण उद्योजकीय कथनांमधून उदयास येणारा एक समान धागा म्हणजे उद्योजकांची आपापल्या व्यवसायांशी असलेली बांधिलकी, वचनबद्धता, समर्पण आणि अनोळखी प्रदेशांमध्ये जाऊन व्यवसाय वाढवण्याची इच्छा. अंतर्निहित जोखीम आणि अनिश्चितता असूनही, या व्यक्तींनी नवीन क्षेत्रे आणि उद्योगे स्वीकारले, त्यांच्या बाजारातील गतिशीलता, कौशल्ये आणि नियोक्ते, कामगार, ग्राहक, सरकारी संस्था, राजकारणी, संसाधने आणि भांडवल यांचा समावेश असलेल्या नेटवर्कच्या आकलनाद्वारे मार्गदर्शन झाले.

मागासवर्गीय समाजातील अनेक उद्योजकांना तोंड द्यावे लागलेल्या व खोलवर रुजलेल्या भेदभावपूर्ण प्रथा आणि सामाजिक पूर्वग्रह या पुस्तकात एकत्रितपणे दाखवले आहे. सविताबेनचे वर्णन विशेषतः त्रासदायक आहे, कारण अहमदाबादमधील उच्चवर्णीय पटेल समुदायाच्या मेघानी नगर वसाहतीत स्थलांतरित झाल्यावर त्यांच्या कुटुंबाला तीव्र छळ आणि हिंसाचाराचा सामना करावा लागला. त्या दलित असल्यामुळे, रहिवाशांनी त्यांनी तिथे राहण्यास कडाडून विरोध केला, त्यांच्याच्या घरावर दगडफेक आणि जाळपोळ केली. शेवटी त्यांना १९८५ मध्ये त्या परिसरातील घर सोडण्यास भाग पाडले. महत्वाचे म्हणजे ही घटना माधवसिंह सोलंकी गुजरातचे मुख्यमंत्री असतांना घडली. सरकारी नोकऱ्या आणि शैक्षणिक संस्थांमध्ये अनुसूचित जाती समुदायासाठी आरक्षण वाढवण्याचा त्यांच्या निर्णयाचा असंतुष्ट उच्चवर्णीय गटांकडून निषेध झाला आणि संप झाला. 

त्याचप्रमाणे, रतिलाल मकवाना यांनासुद्धा जातीवर आधारित भेदभावांचा सामना करावा लागला. उदाहरणार्थ दलितांना मंदिरात प्रवेश नाकारला जाई, हॉटेल आणि मेसमध्ये वेगळ्या भांड्यांमध्ये जेवण दिले जाई आणि त्यांच्या गावात केस कापण्याच्या दुकानात प्रवेश करण्यास मनाई केल्याच्या भयानक घटना त्यांनी सांगितल्या. जातीय पूर्वग्रहांच्या खोलवर रुजलेल्या अतिरेकाचा सामना करत या उद्योजकांना समस्यांवर मात करावी लागली.

चंद्रभान प्रसाद, डी. श्याम बाबू आणि देवेश कपूर यांनी लिहिलेले “डिफायिंग द ऑड्स : द राईझ ऑफ दलित आन्त्रप्रेन्योर्स (Defying The Odds : The Rise Of Dalit Entrepreneurs)” या इंग्रजी पुस्तकात अशोक खाडे, रतिलाल मकवाना, सीताराम, राजा नायक, उमेश चौधरी, सुकेश राजन आणि मंजू राणी या उद्योजकांच्या कथा यापूर्वी प्रसिद्ध झालेल्या आहेत, त्या या पुस्तकात मराठीत भाषांतर केलेल्या दिसतात. परंतु स्टँड-अप इंडिया योजनेचा लाभ घेतलेल्या उद्योजकांचा समावेश हे या मराठी पुस्तकाचे महत्त्वाचे योगदान आहे, ज्याचा पूर्वीच्या इंग्रजी प्रकाशनात शोध घेण्यात आला नव्हता.

‘मेक इन इंडिया’, ‘स्टँड-अप इंडिया’, ‘स्टार्ट-अप इंडिया’, ‘स्किल इंडिया, ‘मुद्रा लोन’ आणि ‘ईझ ऑफ डूईंग बिझनेस योजना’ यासारख्या उपक्रमांचा लाभ घेतलेल्या दलित उद्योजकांच्या मर्यादित संख्येची चर्चा पुस्तकात केलेली आहे. हे कार्यक्रम तुलनेने अलीकडचे असल्याने, दलित समाजामध्ये त्यांच्या पात्रता निकषांबाबत ज्ञानाची कमतरता आहे. शिवाय, ज्या उद्योजकांना या योजनांची माहिती असूनही, संबंधित वित्तीय संस्थांनी त्यांच्यावर लादलेल्या विशिष्ट अटी किंवा निर्बंधांमुळे लाभ घेता आला नाही, अशा उद्योजकांची कथा समाविष्ट करून पुस्तक समृद्ध केले जाऊ शकते.

शिवाय, पुस्तकातील काही कथांच्या शीर्षकांमध्ये उद्योजकांच्या ओळखीबाबत स्पष्टता नाही, जसे की ‘वारकरी उद्योगाची सफल संपूर्ण गाथा’, ‘जेव्हा जात मागच्या सीटवर जाते’, ‘दलित दांपत्याचा वैद्यकीय व्यवसाय’, ‘स्थानिक ते जागतिक उद्योजकतेचा प्रवासी’ आणि ‘डेनिम सजावट: स्वप्न आकाशाला गवसणी घालण्याचे’. पुस्तकाची आकलनक्षमता वाढवण्यासाठी, लेखकांनी या शीर्षकांनंतर संबंधित उद्योजकांची नावे समाविष्ट करणे उचित ठरेल, जसे पुस्तकातील इतर उद्योजकांच्या बाबतीत केले गेले आहे.

‘निळे आकाश: गोष्टी उद्योजकतेच्या’ हे पुस्तक मागासवर्गीय समाजातील मराठी भाषिक लोकांसाठी, विशेषत: उद्योजकीय प्रवासाला सुरुवात करू इच्छिणाऱ्यांसाठी अत्यंत प्रेरणादायी स्रोत आहे. व्यष्टी-अध्ययन आणि अंतर्दृष्टीपूर्ण मुलाखतींचे काळजीपूर्वक संकलन करणारे हे पुस्तक, माहिती, आशा आणि प्रेरणा देणारे ठरते.

गरीबीतून उदयास आलेल्या या उद्योजकांचा अतूट दृढनिश्चय, प्रतिकूल परिस्थितीमुळे धैर्य खचू न देता आपल्या ध्येयांचा पाठपुरावा करत राहण्याची चिकाटी आणि खडतर प्रयास करून मिळालेले यश या महत्त्वाच्या गोष्टी पुस्तकात अधोरेखित केल्या आहेत. त्यांच्या कथा “रिकामे खिसे जीवनातील सर्वात कठीण लढ्यांसाठी सर्वात प्रबळ धडे देऊ शकतात.” या कल्पनेला बळकटी देतात.

वाचकाला धैर्याने आणि चिकाटीने अडथळ्यांचा सामना करण्यास सक्षम बनवण्याची ताकद या पुस्तकात आहे. या पुस्तकाचे इतर प्रादेशिक भाषांमध्ये भाषांतर केल्यास दलित अभ्यास, दलितांची उद्योजकता, सामाजिक कार्यपद्धती आणि शाश्वत उपजीविकेचे यशस्वी उपक्रम यांची माहिती व्यापक स्तरावर उपलब्ध होईल. 

- अजय दादाराव बगाळे
ajaydbagale2912@gmail.com 
(पीएचडी संशोधक, समाजकार्य विभाग, दिल्ली विद्यापीठ)

निळे आकाश: गोष्टी उद्योजकतेच्या
लेखक : जगदीश जाधव, स्वाती अमराळे-जाधव
प्रकाशक : परम मित्र पब्लिकेशन्स 
पृष्ठसंख्या : १२८  
किंमत : ₹ २००

Tags: आंबेडकर जयंती दलित दलित उद्योजक दलितांच्या यशकथा पुस्तक परिचय Load More Tags