मोहफुलांचा आनंद !

दरवर्षी मार्च-एप्रिल महिन्यात कॉलेजला जाताना सकाळी सकाळी मोह फुले वेचणाऱ्या बायका दिसायच्या. आता लॉकडाऊनमुळे घरी असल्यामुळे हे दृश्य काही बघायला मिळाले नाही. पण दरवर्षी मार्च-एप्रिल महिन्यात अनेकवेळा मला या मोहांची आठवण झाल्याशिवाय रहात नाही. आणि मग हेमलकशातील मोह वेचण्याचे ते दिवसही आठवायला लागतात.

माझे लहानपण हेमलकशाला गेले. मोह फुलांनाच त्या भागात मोह म्हणण्याचा प्रघात आहे. हेमलकशातील अनेकजण म्हणजे कर्मचारी वर्ग, लेप्रसी पेशंट्स वगैरे आपल्या कामाच्या वेळा सांभाळून मोह वेचत. आम्ही मुलंही मोह वेचायला जात असू. हेमलकशातील प्राण्यांना, गुरांना चारा नसताना पूरक खाद्य म्हणून मोह उपयोगी पडते. त्यासाठी लोकांकडून मोह विकत घेऊन ते प्रकल्पावर साठवून ठेवले जाई.

ही मोहफुले दिसायला फारच गोड. इतर फुलांसारख्या याच्या पाकळ्या विलग नसतात. फिकट पिवळा रंग किंवा हिरवा आणि पिवळा मिळून जो रंग होतो तसा मोहफुलांचा रंग असतो. फुलांना थोडा उग्र वासही असतो. काही फुलं गोल, काही निमुळती तर काही छान टपोरी असतात. त्यांच्यातील रसामुळे ती वेचताना हात ओला चिकट होऊन जातो.

गाईगुरांचे, जंगलातील अनेक प्राण्यांचे आणि मुख्य म्हणजे अस्वलांचे हे अत्यंत आवडते खाद्य. माडिया गोंड आदिवासींच्या आहारातही मोहांचा वापर होतो. काही लोक मोहांचे पुरणही घालतात. या मोहांपासून दारुही काढली जाते. गडचिरोली, चंद्रपूर या जिल्ह्यांत मोहांची झाडे मोठया प्रमाणात आहे. आदिवासी कधीच मोहांची झाडे तोडत नाही, कारण आदिवासी संस्कृती या मोहांच्या झाडाशी जोडलेली आहे. मोहांची फुले आणि फळे दोन्ही उपयोगात येतात. फुलांपासून पावसाळ्यात खाद्यपदार्थ तयार होतात, तर मोहांच्या फळापासून-ज्याला टोळ म्हणतात- तेल काढले जाते. अनेक आदिवासी स्वयंपाकासाठी हेच तेल वापरतात.

साधारणतः होळी नंतरचा सिझन हा मोहफुलांचा असतो. मार्च-एप्रिल महिन्यात मोह वेचण्याचे काम चालते. पहाटे-पहाटे मोह पडायला सुरुवात होते. मोहांच्या झाडाला खालच्या दिशेने लोंबणाऱ्या गुच्छात अंदाजे  8 ते 10 फुले असतात. सर्व झाडे या सिझनमध्ये अशा गुच्छांनी लदलेले असतात. ही फुले सकाळीच वेचावी लागतात, कारण नंतर ती जंगलातले प्राणी, गाई म्हशी खाऊन टाकतात. आदिवासींच्या आयुष्यातील मोहांचे महत्त्व लक्षात घेऊन त्यांच्या शेतातील झाडांना मात्र कोणी हात लावत नाही.

मोह वेचण्याच्या या सिझनमध्ये झाडे पकडण्याची आमची खूप मजेदार स्पर्धा चालायची. म्हणजे मोह पडायला सुरुवात होण्याच्या आधी त्या झाडाखालची वाळलेली पाने गोळा करून ती जाळली जायची, त्यामुळे जागाही स्वच्छ होई व मोह वेचणे सोपे जाई. ज्यांनी ही जागा स्वच्छ केली, मग ते झाड त्याचे, असे गणित असे.अशी पाच-सात झाडे पकडली जायची, आणि मग तिथलाच मोह वेचायचा. 'हा मोह खूप पडतो, तो बांधावरचा जरा उशीराच पडतो, यावर्षी बोडीजवळचा (तलाव) मोह कमीच पडला', अशी कौतुके, तक्रारी आपापल्या झाडांविषयी केल्या जायच्या. ही सगळी झाडे प्रामुख्याने हेमलकशाला लागून असलेल्या जंगलाजवळची असत. आत जंगलात फारसे कोणी जात नसत, अपवाद आमचा लखन पंडित हा मेसमधील आचारी. हा पंडित सगळ्यात जास्त मोह वेचायचा. भल्या पहाटे उठून तो मोह वेचायला जायचा आणि  एकावर एक अशा तीन टोपल्या डोक्यावर आणि एक खांद्यावर अशा रुपात परत यायचा. कोणी सर्वांत जास्त मोह वेचले यावर मग सगळ्यांची चर्चा चालायची.

मेस मध्ये काम करणाऱ्या लहानूबाईची मुलगी लता हिच्यासोबत मी मोह वेचायला जायचे. मला स्वतःला मोह वेचायला फार आवडायचे. त्यासाठी भल्या पहाटे उठायचा अजिबात कंटाळा यायचा नाही. एक दोन मोठ्या टोपल्या, मोह वेचून मोठ्या टोपलीत टाकण्यासाठी छोटी टोपली, सोबत पाण्याची बाटली, चुंबळ करण्यासाठी एखाद फडकं,असा सगळा लवाजमा घेऊन आम्ही पकडलेल्या झाडांपाशी जायचो. मोठी टोपली भरली की ती वर झाडाच्या बुंध्यात ठेवायचो.

मी फक्त प्राण्यांसाठी म्हणून थोडे मोह वेचायचे, आणि मग लताला मदत करायचे. घरी आल्यावर आम्ही ते मोह छान सारवलेल्या अंगणात वाळत घालायचो. हेमलकशाच्या आमच्या अंगणात खूप मोगऱ्याची झाडे होती. मोगऱ्याचा आणि मोहांचा मस्त वास मग दरवळत राहायचा. ही मोहफुले चांगली तीन चार दिवस वाळवावी लागत. सगळ्यांच्या अंगणात तेव्हा हेच चित्र दिसायचं. चांगली वाळली की ती पोत्यात भरून ठेवायची. त्यावेळेस दोन रुपये किलोप्रमाणे त्याचे पैसे मिळायचे. आता हा दर वीस पंचवीस रुपये झाला आहे. मोह विकताना खूप गंमत यायची. कोणी किती किलो वेचले, कोणाला किती पैसे मिळाले, या पैशांतून काय घेणार यांवर मस्त चर्चा रंगायची. हेमलकशाला मानधनावर काम चालते, त्यामुळे अनेकांना या पैशाचा उपयोग होत असे. अर्थात पैसाच महत्वाचा होता असे नाही. पण कोणी सर्वांत जास्त मोह वेचले या चढाओढीत एक गंमत असे. आजही कुठे मोह पडलेले दिसले की माझ्या हातून ती उचलीच जातात आणि लहानपणी अनुभवलेला तो सुगंध परत त्या दिवसात घेऊन जातो.

या मोह वेचण्यातून मस्त व्यायामही  व्हायचा. चांगली सडकून भूक पण लागायची. मग मेस मध्ये असलेला कुठलाही नाश्ता आवडीने खाल्ला जायचा. उन्हाळ्याच्या सुट्या लागल्यावर बोअर होत म्हणण्याची वेळही यायची नाही. सध्याच्या वेगवेगळ्या उन्हाळी क्लासेसच्या जत्रेत ,वेगवेगळ्या स्पर्धांच्या रस्सीखेचात ही मोह वेचण्याची स्पर्धा मात्र वेगळाच आनंद द्यायची हे मात्र तितकेच खरे...
               
- मोक्षदा मनोहर - नाईक
mokshadamanohar77@gmail.com
(लेखिका, आनंद निकेतन कॉलेज, आनंदवन जिल्हा चंद्रपूर येथे मराठीच्या प्राध्यापिका म्हणून कार्यरत आहेत.)

Tags:Load More Tags

Comments: Show All Comments

हितेश घुगल

अतिशय सुरेख आणि जुन्या आठवणींना उजाळा देणारा हा लेख आहे.नाईक मॅडम चे खूप खूप आभार . कारण त्यांच्या जुन्या आठवणींचा हा मौलिक क्षण आम्हालाही अनुभवता आला.

प्रदीप मालती माधव (धुळे)

छान लेखन,यामुळे लहानपणीच्या आठवणी ताज्या झाल्या. आम्ही शेतात सकाळी उठून सोबत न्याहरी घेऊन चिःचा, बोरं (सिजन प्रमाणे) वेचायला शेतात जायचो. आणि ते वाळवून वर्षभर भाजीत वापरायला कामात यायचे. दोन वर्षापूर्वी मी शेतात मोहाची झाडे लावली आहेत.

श्रध्दा कळंबटे

लेख वाचून बालपणीच्या स्मृती उफाळून आल्या हेमलकसाही नजरेसमोर तरळला लेखिकेला धन्यवाद !

Sumangal wankhade

खूप छान लेख आहे, गावाकडच्या आठवणी जाग्या केल्या त्याबद्दल खूप धन्यवाद.

Rahul

खूपच छान! आम्ही खाण्यासाठी बोरं, चिंचा गोळा करायला जायचो. त्याचप्रमाणे जळणासाठी शेण्याही (गोवऱ्या) वेचायला जायचो.

श्वेता बांते

अप्रतिम गावातल्या अनेक आठवणी नकळत दृष्टी पुढे तरडल्या आणि क्षाणात मन त्या आठवणीत रमून गेल. खूप छान लिहिलं

Lalu Soma Khamkar

खूप छान लेख आहे, गावाकडच्या आठवणी जाग्या केल्या त्याबद्दल खूप धन्यवाद.!

डाॕ.राजकुमार मुसणे

आपल्या अनुभवलेखनातून बालपण डोळ्यासमोर तरळततय.बहुतांशी माझ्यासारख्या ग्रामीण भागातील अनेकांनी मोहफुल वेचलेले आहे.सहानुभवाचा प्रत्यय देणारा ललित लेख वाचनीय व आदिम जीवनाचे वास्तवचिञ साकारणारा आहे.मुळातच असलेली काव्यात्म संवेदनशीलवृत्तीमुळे हे लेखन ही विशेष वाटते.

डॉ. संजय लाटेलवार

लेख खूप छान आहे. बालपणीच्या आठवणींना उजाळा मिळाला. मोहापासून झाडीत अनेक खाण्याचे पदार्थ बनविले जातात. पुरण, मुठ्या, ढासला, पावसाळ्यात किंवा नागपंचमीला गरिबांना गूळ मिळत नाही म्हणून चण्यासोबत मोह खाले जातात. मी स्वतः हे सर्व खलेले आहे. जुन्या आठवणी जागवल्याबद्द्ल धन्यवाद मॅडम.

डॉ.सुदर्शन दिवसे

ऊत्तम अनुभव रेखाटन.वाचताना बलपणात मोह वेचायच्या स्वप्नात रंगून गेलो,माझ्याशेतात पाच झाडे होती .मी ,माझी आई,बहिण वडील सर्वजण मोह वेचायला जायचो अगदी अंधारात.पहाटेच्या वेळेला मंद वार्‍याची झुळुक सुटली की,सारा आसमंत मोह फुलांच्या सुगंधाने दरवळायचा. पुढील लेखनास शुभेच्छा!

Dattaram jadhav

मोहफुले या लेखावरून गावी मे महिन्यात आंब्यांच्या झाडाखाली पडलेले आंबे गोळा करण्यासाठी केलेली धडपड आठवली.

सुचित्रा घोगरे-काटकर

मोक्षदा ताई खूप छान लेख आहे. मी एकदा याच काळात आनंदवन सोमनाथ येथे आले होते तेव्हा हा मोहफुले वेचण्याचा अनुभव घेतला आहे. आपला लेख वाचून त्याची आठवण झाली. या फुलांची थोडी चव चाखली होती तेव्हा. मोहाचे पुरण करतात असे सोमनाथ येथे सांगितले होते ते मात्र खायचे राहिले.

जयवंत चुरी

मला आश्यर्य वाटतं फुलांना मोह हे नाव कसं मिळाल?

संजय साबळे

मोहफुलांवरील लेख छान झालाय.... बालपणातील अशा आठवणींचे कप्पे उलगडले की कितीतरी आठवणी मनात रूंजी घालू लागतात... हे स्मरणरंजनही खुप आनंददायी असते... मनःपुर्वक अभिनंदन व लेखनप्रवासाला शुभेच्छा!...

Suresh Dange

छान अनुभव कथन केलात.आम्हालाही आमचे बालपण आठवले.

जवाहर नागोरी

मोक्षदाताई , 'मोहफुलांचा आनंद' लेख खूप छान झालायं. ह्या लेखाने वर्षापूर्वीची एक आठवण ताजी केली. साने गुरुजी राष्ट्रीय स्मारक,वडघर, माणगाव,जिल्हा रायगड च्या नुकत्याच खरेदी केलेल्या जागेत एकमेव मोहाचं झाड होत. आम्ही काही कार्यकर्ते एप्रिलच्या पहिल्या आठवड्यात ह्या झाडाखालीची फुलं गोळा करीत होतो. आणि चर्चा होती त्याच्या विविध उपयोगांची. ह्यापूर्वी आम्ही बर्याच जणांनी मोहाबद्दल ऐकलं , वाचलं होतं पण प्रत्यक्ष पाहिलं नव्हतं. धन्यवाद मोक्षदाताई.

लतिका जाधव

मला माझ्या बालपणातील अनुभवलेली सातपुडा पर्वताच्या कुशीतील मोहाची झाडे आठवली. खूप छान आठवणी!

रुपेश बा. जिवतोडे

तरुणाई च्या या वळणावर त्या बालपणाच्या आठवणी. तो आईचा पदर, ज्याला पकडून जंगलात जायला मिळणं त्या टेंभरांसाठी वणवण, मोहफूल वांस आताही त्या गोष्टींची आठवण झाली कि मन भारावून सोडतं. खरंच गावात जन्मायला आलो याचं भाग्यच वाटतं आणि वरून जंगलाकडील गाव............

अवंती राहुल नाईक

खुप सुंदर, नशीबवान आहेस एक आगळे वेगळे बालपण जगायला मिळाले तुला, कितीतरी असामान्य अनुभव गाठीशी असतील तुझ्या. असेच छान छान लिहीत रहा. तुला खुप खुप शुभेच्छा.

Narendra K. Patil

खुप सुंदर मनोहर मॅडम

Sanjivani Pawde

अरे वा...छान लेख ! माझ्या लहानपणी शाळेच्या वाटेवर मोहाची झाडे होती. सकाळी मी व आई शाळेत जाताना ही मोहफुले झाडाखाली पडलेली असायची. आम्ही दोघीही वेचायचो. मी खाऊन पाहिली पण चव आवडली नव्हती. आईला मात्र आवडायची ही फुलं. मला नवल वाटायचं. तुमच्या लेखाने शाळेच्या , मी व आई पायी शाळेत जाण्याच्या (आई शिक्षिका होती) , आईने चालता चालता मौखिक अभ्यास घेण्याच्या आठवणी जाग्या झाल्या.

Madhuri Variyath

वा मोक्षदा, छान वर्णन केलयंस.

Saroj Sahare

खूप सुंदर mam....

द. तु. पाटील

लेख आवडला. माझे खेड्यातील लहानपण आठवले.

रंजना लाड

खुप छान मॅडम आपण लिहायला सुरवात केली . असेच आपण ऐक ऐक विषय घेऊन लिहा.ऊत्तम.

Vishal A. Sorte

मी पालोरा ता. आरमोरी जी. गडचिरोली येथील असून सकाळी फिरायला गेल्यावर 3 ते 4 मोह खाल्या शिवाय घरी येत नाही. मॅडम नी अतिशय सुरेख लिखाण केला आहे.

Sanjay meshram

हेच चित्र भंडारा, गोंदिया, गडचिरोली आणि संपूर्ण चंद्रपूर जिल्ह्यात असायचे। त्या मोहफुलांचा सुवास अजूनही मनात दरवळतो। लेखासोबत फुलांचे छायाचित्रही बघायला मिळाले। छान वाटलं। मागील कित्येक वर्षांत ते फूल प्रत्यक्ष बघितलं नाही। आपण आठवणींना उजाळा दिला। बालपणी बघितलेलं चित्र डोळ्यांसमोर जिवंत झालं।

मदन शेलार

हा लेख वाचून मला चन गोळा करण्याची आठवण झाली मी कोल्हापूरचा जून ते ऑगस्ट पर्यंत म्हसर्णना वैरण अनाय गेल्यावर अगोदर चण्याच्या झाडाखाली छान गोळा e खायचो नंतर झाडावर चढून चन काढून खिशात ठेवायचो जादा वेळ चन राहायचं नाही खरं व्हायचं कालांतरानं शेतकऱ्याने बांधावरची चण्याची झाड तोडली

Add Comment